Historia
Klasztor augustianów w Cahir założony został w pierwszej ćwierci XIII wieku z fundacji Geoffreya de Carnville, barona Cahir i Fedamore. Konwent u schyłku średniowiecza został przebudowany w stylistyce późnogotyckiej. Miało to miejsce pod koniec XV wieku lub na początku XVI stulecia, a z pewnością przed 1540 rokiem, kiedy to klasztor uległ kasacie związanej z reformacyjnymi działaniami angielskiego króla Henryka VIII. Po tym wydarzeniu kościół klasztorny nadal był używany do celów sakralnych, gdyż przekształcono go na świątynię parafialną, a były przeor został wikariuszem. Pozostałe zabudowania klauzury, sad i akr ogrodu stały się własnością sir Thomasa Butlera, barona Cahir, który utworzył na terenie klasztoru swą mieszkalną siedzibę. Ostatnie prace modernizacje kościoła i dawnego klasztoru prowadzono na przełomie XVI i XVII wieku. Prawdopodbnie został on zniszczony i następnie porzucony w połowie XVII wieku, w trakcie walk irlandzkich katolików z protestanckimi Anglikami.
Architektura
Klasztor augustianów w Cahir założony został na zachodnim brzegu rzeki Suir, w odległości paruset metrów od położonego na południu zamku. Składał się z niewielkiego kościoła oraz usytuowanych po jego południowej stronie zabudowań klauzury, które dwoma lub trzema skrzydłami otaczały kwadratowy w planie wirydarz o bokach długości około 21,5 metra. Wzdłuż wszystkich boków wirydarza u chyłku średniowiecza biegły murowane krużganki, zapewniające komunikację pomiędzy najważniejszymi pomieszczeniami konwentu i kościołem. Po zachodniej stronie klasztoru prawdopodobnie funkcjonował dziedziniec gospodarczy, odgrodzony murem od zabudowań miejskich i drogi wiodącej do zamku. Kolejne pomocnicze zabudowania augustianów mogły się znajdować w południowej części założenia.
Kościół klasztorny pierwotnie był prostą budowlą salową na planie prostokąta, bez wyodrębnionego architektonicznie prezbiterium. Założony został na opadającym w stronę rzeki terenie, dlatego jego wschodnia część uzyskała wydatny cokół o pochyłych elewacjach. U schyłku średniowiecza świątynię gruntownie przebudowano. Ściana północna została od poziomu gruntu przemurowana i znacznie pogrubiona, natomiast po stronie zachodniej wzniesiono czworoboczną wieżę o dłuższej osi poprzecznej w stosunku do osi korpusu kościoła. W koronie pogrubionej ściany północnej umieszczono ganek z systemem usuwania wody za pomocą rzędu rzygaczy. Ganek ten łączył się z wieżą oraz za pomocą prostych schodów wspinał na przebudowany szczyt wschodni, za którym osiągał cieńszą ścianę południową kościoła, gdzie nadwieszony był na rzędzie kamiennych wsporników. Zarówno od północy, jak i od południa ganek zwieńczony był przedpiersiem, zapewne z dekoracyjnym krenelażem. Podobna otwarta galeria wieńczyła mury obwodowe wieży.
Początkowo oświetlenie kościoła zapewniały wczesnogotyckie wąskie i wysokie, rozglifione do wnętrza okna lancetowate. W okresie późnego gotyku w mury wstawiono szersze okna maswerkowe. Najokazalsze, trójdzielne, osadzono na osi ściany wschodniej. Jego archiwolta od strony zewnętrznej elewacji ujęta została profilowanym ostrołucznym gzymsem z maską w kluczu i dwoma kolejnymi maskami pełniącymi rolę wsporników. Jeszcze bardziej dekoracyjne obramienie wnęki okiennej utworzono od wnętrza kościoła, gdzie kilka profilowań archiwolty osadzono na trzech maskach z każdej strony. Ponadto po jednym dwudzielnym maswerkowym oknie umieszczono od północy i południa we wschodniej części ścian wzdłużnych. Ich rozmieszczenie sugerowałoby podział wnętrza niewielkiej budowli na część prezbiterialną i nawową za pomocą lekkiej przegrody lektorium (być może pierwotnie planowano wzniesienie nawy po zachodniej stronie wieży, ale przedsięwzięcia tego zapewne nigdy nie zdołano zrealizować). Wejście do kościoła wiodło od południa, półkoliście profilowanym portalem z wirydarza, poprzez przyziemie wieży otwartej na nawę wysoką ostrołuczną arkadą. Z zewnątrz wejście do kościoła wiodło ostrołucznym portalem osadzonym w zachodniej części ściany północnej korpusu.
Wschodnie skrzydło klauzury dobudowane zostało do już istniejącej najstarszej części kościoła, krótszą ścianą na wysokości zachodniej partii muru południowego świątyni. Skrzydło podzielone było na dwie kondygnacje, z których przyziemie od północy mieściło zakrystię, kapitularz i korytarzową sień z wyjściem nad rzekę. Najdalej na południe wysuniętym pomieszczeniem skrzydła południowego była kuchnia. Na piętrze mieścić się musiało dormitorium oraz latryny. Zakrystia początkowo zajmowała całą wysokość skrzydła. Wtórnie podzielono ją poprzeczną ścianą, przy czym część północna zachowała oryginalną wysokość, a nad południową utworzono piętro z pomieszczeniem ogrzewanym kominkiem. Wiodły do niego murowane schody podparte sklepieniem kolebkowym. Kapitularz pierwotnie wysunięty był ryzalitem w stronę rzeki, ale w późnym średniowieczu uległ skróceniu, przez co cała wschodnia ściana skrzydła uległa wyrównaniu. Wtedy też we wschodnią ścianę dawnej sali kapitulnej wstawiono dwa ostrołuczne okna i portal. Wiązać się to musiało z przeniesieniem kapitularza, być może do lepiej oświetlonego pomieszczenia starej zakrystii. Kuchnia wtórnie podzielona została na dwa podłużne, sklepione kolebką pomieszczenia, przy czym w momencie wstawienia sklepienia odpływ na nieczystości był już wyłączony z użytku, ale dobudowany został narożny ryzalit o funkcji latrynowej.
Większość skrzydła południowego zajmował refektarz z podłogą na poziomie gruntu i bez drugiej kondygnacji. Pomieszczenie oświetlał rząd lancetowatych, szeroko rozglifionych do wnętrza okien w południowej ścianie i prawdopodobnie okno lub kilka okien w szczytowej ścianie zachodniej, natomiast nie było miejsca na okna między dachem a alejką krużganka w ścianie północnej. Wschodni kraniec skrzydła południowego i sąsiadujące z nim skrzydło wschodnie zostały znacząco zmodyfikowane pod koniec średniowiecza, poprzez wstawienie sklepienia kolebkowego i budowę wieży. Wieża ta uzyskała znacznie mniejsze rozmiary niż wieża kościelna, lecz pod względem konstrukcyjnym była bardzo podobna (opracowany od strony lica kamień łamany, ciosy wzmacniające narożniki ścian, profilowanie okien, rzygacze odprowadzające wodę). W południowej ścianie refektarza znajdował się płytki ryzalit, wstawiony w XV lub na początku XVI wieku, zapewne mieszczący schody na ambonę, z której mnich czytał Biblię w trakcie posiłków.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się niezadaszone mury korpusu i wieży kościoła klasztornego. Na południe od kościoła widoczne są relikty przyziemia skrzydła wschodniego oraz południowego. Na miejscu tego ostatniego najwyższym elementem jest smukła wieża z zachowanymi kilkoma otworami okiennymi, portalem i kominkiem. Przetrwała też ściana południowa skrzydła z kilkoma oknami lancetowatymi. W prezbiterium kościoła do najcenniejszych zachowanych detali architektonicznych należy późnogotyckie wschodnie okno maswerkowe, okna w ścianach wzdłużnych, wnęki ścienne oraz ryty ścienne w postaci znaków murarskich, czy też tak zwanych dekoracyjnych celtyckich węzłów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Pollock D., Excavations at Cahir Abbey, „Tipperary Historical Journal”, 9/1996.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.
Wheeler H., Cahir Castle, Dublin 1999.