Historia
Obronna osada Cahergall (gael. An Chathair Gheal) zbudowana została między połową VII wieku a połową IX wieku n.e. Wzniesiono ją na terenie półwyspu Iveragh, który wraz z półwyspem Dingle we wczesnym średniowieczu należał do celtyckiego plemienia Corcu Duibne. Przypuszczalnie osada stanowiła jedną z ważniejszych siedzib klanu Ua Fáilbe (Falvey). Wzniesiona została jako typowy przykład gródka pierścieniowego, typu budowli popularnego w zachodniej części wyspy, gdzie były duże ilości kamienia oraz podłoże z cienką warstwą gleby.
We wczesnych latach IX wieku w okolicach Cahergall obecni byli wikingowie, lecz ich osadnictwo z powodu silnego oporu celtyckiego nie nabrało znaczniejszych i trwalszych rozmiarów. Półwysep Iveragh podbity został dopiero na początku XIII wieku przez oddziały anglo-normańskie, na skutek czego tereny Corcu Duibne zostały poddane władzy Geoffreya de Mareis. Silnym osadnictwem anglo-normańskim objęty został sąsiedni półwysep Dingle, podczas gdy do Iveragh, pozostawionego w rękach celtyckich, przenieśli się O’Connellowie. Prawdopodbnie jeszcze przed walkami z anglo-normańskim naporem, wnętrze Cahergall spustoszył pożar. Mógł on być efektem najazdu, ale mógł także powstać na skutek przypadkowego zaprószenia ognia.
Budynek wewnątrz muru obwodowego osady został odbudowany w XII wieku, lecz nowa aranżacja wnętrza była odtąd mniej wyszukana, co zapewne wynikało z niższego statusu osób zamieszkujących odtąd Cahergall. Druga faza użytkowania budowli trwała długo, do XIV wieku, przy czym okresowo mogła ona być opuszczana, a pod koniec wykorzystywana jako siedziba kowala, który w głównym domu Cahergall urządził swą kuźnię. Pod koniec XV wieku lub na początku XVI stulecia budynek we wnętrzu muru obwodowego Cahergall uległ częściowemu zawaleniu. Połowa która przetrwała została przebudowana, dzięki czemu osada zamieszkiwana była przez wiejską ludność jeszcze przez około sto lat, do początku XVII wieku. Porzucona w okresie nowożytnym, budowla z czasem popadła w ruinę, w pierwszej połowie XIX wieku wciąż jeszcze nadającą się na zagrodę dla owiec.
Architektura
Cahergall zbudowane zostało w odległości około siedmiuset metrów od niewielkiej zatoki przy północnym brzegu rzeki Ferta, na pagórkowatym, opadającym w stronę południową terenie. Wraz z nieodległą, usytuowaną na północnym – zachodzie w odległości paruset metrów osadą Leacanabuaile, Cahergall znajdowało się mniej więcej w połowie szerokości niedużego półwyspu pomiędzy rzeką Ferta na południu a szerokim ujściem zatoki Dingle do oceanu na północy. Pod budowę Cahergall wybrano jeden ze skalistych pagórków ze spłaszczoną kulminacją. Od północy był on zabezpieczony niską, ale skalistą skarpą, z której mogły być wydobywane kamienie potrzebne do prac budowlanych. Po stronie zachodniej natomiast pagórek tworzył nieduży dziedziniec, który mógł być wykorzystywany przez pomocniczą zabudowę. Cahergall nie zostało otoczone suchą fosą.
Budowla założona została na planie zbliżonym do koła o zewnętrznej średnicy około 36 metrów, a wewnętrznej średnicy wynoszącej 26 metrów. Obwód wyznaczył masywny mur o grubości od 5 do 5,5 metra i wysokości przekraczającej 4 metry, wzniesiony z dokładnie dobranych, nie opracowanych kamieni łupanych. Nie zostały one połączone zaprawą, ale wiele z nich uzyskało romboidalne kształty z ostrymi zakończeniami, nakładającymi się na kolejne kamienie w rzędzie. Zewnętrzne elewacje muru uzyskały charakterystyczne znaczne nachylenie ku wnętrzu. Wewnętrzna elewacja ukształtowana została schodkowo, z kilkoma poziomami podestów dostępnych za pomocą wąskich schodków. Schody zaczynały się z dwóch stron krótkich odcinków najniższych podestów. Łącznie na całym obwodzie przy powierzchni gruntu równomiernie rozmieszczono dziewięć takich podestów, z zestawami schodów wiodących do następnych ośmiu podestów drugiej kondygnacji i kolejnych co najmniej jeszcze dwóch poziomów. W koronie muru prawdopodobnie znajdował się otwarty, niezadaszony chodnik straży, ukryty za prostym przedpiersiem. Mur obwodowy Cahergall nie posiadał natomiast wewnętrznych komór, nierzadko spotykanych w irlandzkich budowlach pierścieniowych.
Wejście na wewnętrzny dziedziniec znajdowało się po stronie południowo – wschodniej. Miało około 2 metry szerokości, było więc znacznie szersze niż w większości innych budowli tego typu, gdzie przejazdy oscylowały w okolicach od 1,3 metra (Loher) do 1,5 metra (Staigue). Jego charakterystycznymi elementami były dwa pionowo ustawione kamienie ościeży, umieszczone około 1,1 metra od wewnętrznych narożników, a także kamień progowy osadzony między nimi u podstawy i kolejny kamień progowy po przeciwnej stronie przejazdu bramnego. Wyższy z kamieni ościeży miał 2 metry wysokości i 0,3 metra grubości. Drugi był niższy, jedynie 1,6 metra wysokości, był też cieńszy, 0,12 metra grubości. Kolejny duży i płaski głaz o wymiarach 1,6 x 0,5 metra stanowił nadproże przy zewnętrznej elewacji muru, a jeszcze jeden musiał się znajdować po stronie wewnętrznej, gdzie jednocześnie stanowił kładkę pomiędzy dwoma podestami. Przejazd bramny wyłożony został drobnymi kamieniami i gliną. Również teren od wejścia do centralnej części dziedzińca wybrukowano kamieniami układanymi w glinie, przy czym wzdłuż jego krawędzi ułożono rzędy pionowo ustawionych płaskich kamieni tworzących krawężniki.
Mniej więcej środkową część dziedzińca zajmował kolisty w planie budynek o wewnętrznej średnicy 6,7 metra, ze ścianami grubości od 1,5 do 1,6 metra, co dawało zewnętrzną średnicę około 9,7-9,9 metra. Mury budynku wzniesiono w podobnej konstrukcji co mur obwodowy, ale z mniejszym nachyleniem zewnętrznej elewacji i bez uskoków z podestami po stronie wewnętrznej. Główne wejście umieszczono od południa, było więc zwrócone ku bramie głównej. Zwężało się z 1,2 do 0,8 metra po stronie wewnętrznej. Utworzone zostało też północne wejście do budynku o szerokości 0,9-1 metra. Jego ościeża wykonane były z drewna, podobnie jak w wejściu południowym. Po jego wschodniej stronie, w odległości około 2 metrów, wykonano jeszcze jedno wejście, ale funkcjonowało ono krótko i zostało ostatecznie zamurowane, przypuszczalnie ze względów statycznych. Być może prowadziło ono bezpośrednio do sąsiedniego budynku o konstrukcji drewnianej. Główny budynek prawdopodobnie był podsklepiony, konstrukcją utworzoną z zachodzących na siebie wspornikowo kamieni. Stanowił jedną z największych konstrukcji na terenie Irlandii, jakie zostały przykryte we wczesnym średniowieczu kamiennym zadaszeniem.
Wnętrze budynku pierwotnie ogrzewane było za pomocą centralnie umieszczonego paleniska, w postaci dołu o wymiarach 2,3 x 0,7-0,8 metra. Nie zostało ono otoczone kamiennym obramieniem, ale w jego pobliżu utworzone zostały liczne doły po wkopywanych palach i słupach, pełniących rolę rożna lub konstrukcji do podwieszania kociołków. Część z dołów rozmieszczonych w dalszej odległości od paleniska mogła pozostać po lekkich przegrodach, dzielących wnętrze budynku na różnych etapach jego funkcjonowania. Pozbawiona była ich jedynie przestrzeń wiodąca od paleniska do południowego wejścia. Część centralna budynku zapewne była przestrzenią reprezentacyjną, ogólnodostępną, podczas gdy boki zajmowały pomieszczenia bardziej prywatne. Być może część ze słupów podtrzymywała schody i górną kondygnację umieszczoną w bocznych częściach budynku.
Po odbudowie związanej z pożarem budynku, centralne palenisko zostało porzucone, utworzono natomiast proste paleniska przy ścianie wschodniej i zachodniej. Ponadto zablokowano główne wejście południowe murem z układanego na sucho kamienia, a posadzkę domu przykryło sitowie. Wewnątrz zainstalowano kilka masywnych drewnianych słupów, być może podtrzymujących grożące zawaleniem sklepienie. Trzecia faza użytkowania domu wiązała się ze wzniesieniem ściany na linii północ – południe, która przekształciła dom w budowlę na rzucie półkola. Jego porzuconą wschodnią część przykrywała wówczas warstwa kamieni z zawalonego dachu.
Stan obecny
Cahergall jest jedną z najbardziej imponujących spośród zachowanych na terenie Irlandii wczesnośredniowiecznych osad obronnych (gael. cashel), czy też celtyckich kamiennych fortów pierścieniowych (ang. ring fort). Wyjątkowym czyni go nie tylko ogólny rozmiar, grubość i wysokość zachowanego muru obwodowego, lecz przede wszystkim wysoka jakość jego układanych bez użycia zaprawy ścian, szeroki przejazd bramny oraz dokładnie rozplanowane i wykonane podesty ze schodami przy wewnętrznej elewacji. Wyjątkowo okazałą budowlą musiał być też centralny budynek z kamiennym sklepieniem i aż trzema wejściami.
Przed podjęciem prac renowacyjnych w latach 80-tych XX wieku budowla była częściowo zniszczona, z oryginalnym wejściem zawalonym i wypełnionym gruzem. Również wewnętrzna część konstrukcji znajdowała się w złym stanie. Jedynie północna i zachodnia partia obwodu wystawały ponad amorficzny stos kamieni. W trakcie prac badawczych obiekt został starannie odrestaurowany. Obudowano zawalone części muru obwodowego, zrekonstruowano bramę oraz schodkowe podesty po stronie wewnętrznej. Środkowy budynek na dziedzińcu zachował się do maksymalnej wysokości około 1,6 metra.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
MacCotter P., Sheehan J., Medieval Iveragh: Kingdoms and Dynasties [w:] The Iveragh Peninsula: A Cultural Atlas of the Ring of Kerry, Cork 2009.
Manning C., Excavations at Cahergal, Co. Kerry: A Venue for Royal Ceremony in Early Medieval Corcu Duibne, „Proceedings of the Royal Irish Academy: Archaeology, Culture, History, Literature”, Vol. 116C/2016.