Historia
W trakcie anglo-normańskiego podboju Irlandii król Henryk II w 1177 roku przyznał zachodnią część regionu Cork Milo de Cogan, a wschodnią Robertowi FitzStephenowi, który następnie podarował teren przyszłego miasta i zamku Buttevant (gael. Kilnamullagh) swojemu bratankowi Phillipowi de Barry. W 1234 roku David de Barry, wnuk Phillipa, otrzymał przywilej na organizowanie w Buttevant targu, co przyczyniło się do rozwoju osady i przekształcenia jej około połowy XIII wieku w miasto. Pod koniec XIII wieku Buttevant znajdowało się już na liście portów i miast targowych hrabstwa, sporządzonej przez szeryfa Cork. Zamek w Buttevant, siedziba rodu de Barry, po raz pierwszy wspominany został w początkach XIV wieku („castel Bothon”), ale w formie murowanej zapewne wzniesiony został najpóźniej pod koniec XIII stulecia. W 1317 roku, prawdopodobnie w odpowiedzi na okres zawirowań, de Barry zażądali, aby 105 funtów, które były winne królewskiemu skarbowi, zostało przekazane miastu, w celu otoczenia go murami. Zostały one wzniesione do końca trzeciej ćwierci XIV wieku, kiedy to wspomniana została jedna z bram miejskich.
W XV wieku losy Buttevant odzwierciedlały sytuację polityczną w całym kraju. Wraz z wieloma innymi zamkami i miastami zostało ono zniszczone podczas rebelii Murrougha O’Briena w 1461 roku. Prawdopodbnie zostało dość szybko odbudowane, gdyż w 1479 roku wzmiankowano w dokumentach mur miejski oraz kilka małych tak zwanych zamków miejskich (zapewne chodziło o wieże mieszkalne lub murowane domy o wieżowym charakterze). Choć około 1555 roku David de Barry uzyskał tytuł wicehrabiego Buttevant, to miasto utraciło na znaczeniu wraz z powstaniem tytułu earla Barrymore w 1627 roku i przeniesieniem głównej siedziby rodu de Barry do Barryscourt. Buttevant poniosło również ciężkie straty w 1568 roku, gdy w czasie irlandzkiego buntu, namiestnik Irlandii z ramienia króla angielskiego, lord Sidney, oblegał miasto i zajął zamek.
W 1641 roku armia katolickich konfederatów zebrała się w Buttevant pod wodzą lorda Mountgarreta. Dwa lata później w Buttevant zebrał siły wojskowe lord Inchiquin, ale i tym razem przekazy pisemne nie odnotowały informacji o miejskich obwarowaniach. Możliwe, że mury były już wówczas podupadłe, a nawet częściowo zniszczone. Z pewnością kolejne straty poniosły w 1690 roku, w czasie spalenia miasta przez wojska Wilhelma III Orańskiego. Po tym wydarzeniu nie były już remontowane, a ich pozostałości stopniowo rozbierano celem pozyskania materiałów budowlanych. Również zamek pod koniec XVII wieku całkowicie utracił znaczenie dla rodziny de Barry, porzucony na rzecz wygodniejszej rezydencji w Castlelyons. De Barry pozostali właścicielami Buttevant przez kolejne stulecie, a następnie sprzedali zamek, miasto i ziemie szkockiemu biznesmenowi Johnowi Andersonowi. John i jego syn James na początku XIX stulecia odnowili i gruntownie przebudowali starą siedzibę. W neogotyckiej formie funkcjonowała ona do początku XX wieku, kiedy to została ostatecznie porzucona i popadła w ruinę.
Architektura
Buttevant zostało rozplanowane wzdłuż rzeki Awbeg, z szeroką główną ulicą o południkowej osi i mniejszymi uliczkami przecinającymi się pod kątem prostym. Wysokie nadrzeczne skarpy zapewniały znaczną ochronę od strony wschodniej, ale mur miejski prawdopodobnie zbudowany został na pełnym obwodzie. Krótkim odcinkiem zamykał miasto od północy, między przeprawą na rzece a klasztorem franciszkańskim, rozciągał się łukiem po stronie zachodniej i zmierzał do Awbeg po stronie południowej, gdzie obejmował kościół parafialny św. Brygidy i dochodził do rejonu zamek rodu de Barry. Nie ma pewności czy już w pierwszej fazie mur połączony został z zamkiem, czy też zamek i położony nieco bardziej na północ młyn włączone zostały w obwarowania miejskie na skutek późniejszej rozbudowy. Jako że miasto wewnątrz obwarowań zajmowało znaczną jak na warunki irlandzkie przestrzeń około 7-15 ha, obszar przy murze nie posiadał uliczki podmurnej i na większości obwodu prawdopodobnie nie był zabudowany, lecz wykorzystywany jako grunty rolne.
Być może Buttevant w pewnej odległości od głównego muru obronnego posiadało drugą linię murowanych lub kamienno – ziemnych obwałowań, obejmujących znacznie większą powierzchnię terenu. Możliwe również, iż te zewnętrzne obwarowania były jedynie przedłużeniem południowego odcinka muru. Wjazd do miasta prowadził dwoma bramami: północną i południową, obiema usytuowanymi na krańcach osiowo przebiegającej przez Buttevant drogi, przy czym południowa brama mogła się mieścić w pobliżu zamku. Być może miały one formę wieżową, ale obwód obronny raczej nie posiadał systemu baszt w linii muru. Obronność miasta w późnym średniowieczu wzmacniać mogło natomiast kilka murowanych wieżowych domów.
Zamek rodu de Barry zbudowany został po południowej stronie miasta, a po zachodniej stronie rzeki Awbeg, nad wysoką i skalistą skarpą. Wraz z podzamczem zajmował zbliżony do prostokąta fragment terenu o szerokości około 25 metrów i dwukrotnie większej długości, z dłuższą osią na linii północ – południe. Reprezentacyjno – mieszkalna część zamku zajmowała południową część założenia, natomiast otoczone murem gospodarcze zaplecze ze spichrzami, stajniami, domami służby i różnego rodzaju szopami funkcjonowało po stronie północnej. Tam też, w pewnym oddaleniu od obwarowań zamku, znajdować się miały sady oraz młyn wodny.
Najokazalszą budowlą zamku był cylindryczny donżon o średnicy około 10 metrów, usytuowany w południowo – zachodnim narożniku dziedzińca. Mieścił on obszerne podsklepione pomieszczenie i sześcioboczne komnaty połączone schodami w grubości muru. Od północy z donżonem zespolona była smukła czworoboczna wieżyczka strażniczo – obserwacyjna, pierwotnie zapewne wyższa od niego o jedną kondygnację. Zwieńczenie donżonu stanowić musiał krenelaż chroniący dookolną galerię obronną wokół stożkowatego dachu najwyższej kondygnacji. Wejście pierwotnie wiodło zapewne na poziom pierwszego piętra, za pomocą zewnętrznych drewnianych schodów. Dodatkowo do wieży można się było dostać z chodnika straży w koronie sąsiedniego muru obronnego.
Brama wjazdowa na niewielki dziedziniec znajdowała się mniej więcej w połowie zachodniej części zamku, w czworobocznym budynku bramnym z dwoma basztopodobnymi zaoblonymi ryzalitami od strony czołowej, flankującymi umieszczony pośrodku przyziemia przejazd. Po przeciwnej stronie bramy, nad skarpą rzeki Awbeg, usytuowany był prostokątny budynek wielkiej auli (ang. great hall), mieszczący dużą salę o reprezentacyjnym charakterze. W południowo – wschodnim narożniku budynek posiadał kwadratowy ryzalit, posadowiony poniżej skarp na brzegu rzeki. Zapewne mieścił on latryny oraz stanowił zejście do niewielkiej przystani u podnóża zamku.
Stan obecny
Obecnie na powierzchni gruntu widoczne są tylko trzy odcinki miejskiego muru obronnego: po północno – wschodniej stronie zamku i na południe od klasztoru franciszkańskiego. Inne sekcje mogą być zakopane pod ziemią lub zostały częściowo włączone w nowożytne zabudowania mieszkalne. Zamek jest ruiną budowli gruntownie przekształconej w XIX wieku. W dawnym donżonie przebite są wielkie okna, mury posiadają neogotyckie zwieńczenia, a całkowicie nowożytnym elementem jest półkolista wieża w południowo – wschodnim narożniku i zbudowania bramy pomiędzy nimi. Na dziedzińcu większość zabudowań to relikty pochodzące z XVIII-XX wieku. Jedynie nad rzeką dostrzec można pozostałości średniowiecznej reprezentacyjnej auli z ryzalitem latrynowym. Ruiny zamku są obecnie własnością prywatną i nie są udostępniane dla zwiedzających. Nie jest udostępniony do zwiedzania również jedyny częściowo zachowany późnośredniowieczny dwór miejski (ang. Lombard Castle), zlokalizowany w pobliżu zamku przy głównej ulicy miasta.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cotter E., Archaeological & Environmental Heritage at Buttevant, County Cork, Rathcormac 2010.
Cotter E., Heritage Castles of County Cork, Cork 2017.
Salter M., Medieval walled towns, Malvern 2013.
Salter M., The castles of South Munster, Malvern 2004.