Historia
Klasztor franciszkański w Buttevant założony został w 1251 roku, w związku z lokacją około połowy XIII wieku miasta. Założony został przez Davida de Berry, jako jedna z najwcześniejszych fundacji franciszkańskich na terenie wyspy, utworzona dwie dekady po zorganizowaniu irlandzkiej prowincji franciszkanów. Rodzina de Barry wcześniej udzielała patronatu klasztorowi kanoników augustiańskich w pobliskim Ballybeg, ale gdy tylko franciszkanie przybyli w zachodnie rejony Irlandii, de Barry przenieśli swoją energię na nową fundację w Buttevant, wyposażając ją w okazały kościół i czyniąc swoim ulubionym miejscem pochówku, powstałym być może na miejscu starszego zamku. Sam David został pochowany w chórze kościelnym w 1279 roku. Prawdopodobnie w tym też czasie między nawę a prezbiterium wstawiona została smukła wieża.
W XV wieku klasztor w Buttevant poddany został późnogotyckiej przebudowie, ale już w 1540 roku konwent formalnie skasowano na skutek reformacyjnych działań króla Henryka VIII. Zabudowania klasztorne przeszły w dzierżawę rodziny Berry, do czasu konfiskaty i utraty majątku ze względu na udział w powstaniu Desmonda w drugiej połowie XVI wieku. Pomimo religijno – politycznych zawirowań mała społeczność franciszkańskich mnichów przetrwała w Buttevant. Zabudowania klasztorne naprawiane były w 1604 roku i użytkowane jeszcze przez długą część XVII i początek XVIII wieku przez konwent, który przyjął regułę obserwancką. W połowie XVIII stulecia kościół i klasztor znajdowały się już w ruinie.
Architektura
Klasztor założony został na zachodnim brzegu rzeki Awbeg, mniej więcej w środkowej części średniowiecznego miasta, tuż przy głównej drodze tworzącej oś Buttevant na linii północ – południe. Od północy i południa klasztor sąsiadował z regularnie rozmieszczonymi działkami zabudowy miejskiej, co było nietypowym usytuowaniem dla mendykantów, najczęściej lokowanych przy krawędzi miast, w pobliżu bram i murów miejskich. W Buttevant południową skrajną część osadę zamykał kościół farny oraz niewielki zamek, od wschodu ograniczała ją rzeka, zaś na północy i zachodzie nie było żadnych znaczniejszych budowli. Być może w XIII wieku, w chwili wytyczania anglo-normańskiego miasta jego centrum było bardziej przesunięte ku południowi, bliżej kościoła farnego, a z czasem większość zabudowań mieszkalnych wyrosła po północnej stronie klasztoru.
Kościół klasztorny w planie był prostą budowlą na rzucie mocno wydłużonego prostokąta o jednakowej szerokości nawy i prezbiterium, które rozdzielała smukła wieża z drugiej połowy XIII wieku, również o tej samej szerokości. Całkowita długość kościoła wynosiła około 46 metrów, szerokość korpusu 7,5 metra. Po stronie południowej, a zarazem po zachodniej stronie wieży, układ przestrzenny uzupełniało od przełomu XIII i XIV wieku południowego ramienia transeptu, do którego wschodniej ściany dostawiono niewielką czworoboczną kaplicę na rzucie zbliżonym do kwadratu. Ponadto po północnej stronie prezbiterium znajdowała się zakrystia. Całość miała więc zróżnicowaną i niesymetryczną formę, na którą znacznie wpłynęło ukształtowanie terenu.
Kościół od strony zewnętrznej nie był opięty przyporami, za wyjątkiem trzech płytkich pilastrów przy ścianie wschodniej, utworzonych ze względu na nadrzeczną skarpę. Zapewne ze względów statycznych bardzo masywnymi murami wzmocniona została południowa część transeptu. Pierwotnie kościół oświetlały duże okna o ostrołucznych, ale jeszcze lekko spłaszczonych archiwoltach. W zachodniej fasadzie ponad gzymsem umieszczono dwa takie otwory, w okresie późnego średniowiecza zamurowane i przebite dużo mniejszymi dwoma parami smukłych okien o trójlistnych zamknięciach, z archiwoltami ukształtowanymi w popularne w późnym gotyku tak zwane ośle grzbiety. W późnym średniowieczu w podobny sposób przekształcona została także triada wczesnogotyckich wschodnich okien prezbiterium oraz niektóre okna boczne. Z zewnątrz główne wejście do kościoła wiodło od zachodu, na osi nawy. W XV wieku wstawiono tam bogato profilowany portal ostrołuczny, który zapewne zastąpił wejście wczesnogotyckie. Kolejny portal łączył kościół od północy z krużgankiem, na nawę transept otwierał się ostrołuczną arkadą, natomiast na wieżę wiodły schody w grubości muru południowego.
Najciekawszą i nietypową cechą kościoła klasztornego była krypta pod chórem i prezbiterium, element bardzo rzadki w irlandzkich kościołach, a w klasztorach mendykanckich praktycznie nie występujący. W Buttevant jej utworzenie możliwe było dzięki usytuowaniu kościoła na nadrzecznej skarpie, dzięki czemu na krypcie niesiona była wschodnia część budowli. Możliwe również, że krypta została utworzona na skutek wykorzystania pozostałości starszego, przejętego przez franciszkanów budynku, bowiem po północnej stronie kościoła zewnętrzna ściana krypty i zewnętrzna ściana chóru nie zostały utworzone jako równe. Co więcej posadzka prezbiterium została osadzona na poziomie górnej części zewnętrznych pilastrów krypty i na zewnętrznej wschodniej elewacji kościoła wyglądała tak, jakby została zbudowana na górnej części oddzielnego budynku. Także układ otworów maczulcowych, pozostałych po używanych w trakcie budowy rusztowaniach, wskazywałby na ich utworzenie w taki sposób, by można było podwyższyć istniejącą już ścianę.
Krypta była konstrukcją dwukondygnacyjną, ze sklepieniami kolebkowymi wstawionymi na obu poziomach. Wejście do niej wiodło schodami ze wschodniego skrzydła klauzury, prawdopodobnie z kapitularza. Być może pierwotnie istniało też zejście bezpośrednio z zachodniej części kościoła. Schody prowadziły w dół, do górnego poziomu krypty, przestrzeni wyróżnionej centralnym filarem z narożnymi wałkami i kapitelem ozdobionym ornamentem tak zwanych „sztywnych liści”. Kolejny ciąg schodów wewnątrz tego górnego pomieszczenia prowadził w dół do niższej kondygnacji, podzielonej centralnie tak jak przestrzeń powyżej.
Zabudowania klasztornej klauzury znajdowały się po północnej stronie kościoła, gdzie trzema skrzydłami z przyległymi krużgankami otaczały niewielki wirydarz. Prawdopodbnie wszystkie trzy skrzydła były piętrowe, ale najbardziej okazałe było leżące nad nadrzeczną skarpą skrzydło wschodnie. Całość otoczona była zewnętrznym murem, w skład którego wchodziła smukła czworoboczna wieża w narożniku północno – zachodnim. Ze względu na niewielkie rozmiary pełniła ona raczej funkcje strażnicze niż mieszkalne.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowała się ruina kościoła klasztornego, jednej z najstarszych franciszkańskich świątyń w Irlandii, niestety bez zawalonej w 1820 roku wieży. Praktycznie całkowicie zanikły też zabudowania klauzury po północnej stronie kościoła, po których pozostała jedynie część ściany skrzydła wschodniego oraz wsporniki do których przylegał krużganek. W architekturze kościoła wyróżnia się okazała wschodnia elewacja z masywną dolną częścią mieszczącą kryptę i górującym nad nadrzeczną skarpą prezbiterium. Godne uwagi są liczne średniowieczne otwory okienne, zarówno wczesnogotyckie, jak i wstawione na miejsce pierwotnych późnogotyckie. Zachował się też późnogotycki portal zachodni, trzy bogato zdobione ścienne wnęki grobowe, czy dwie wnęki na piscinę. Obok dawnego klasztoru znajduje się dziś neogotycki kościół, w którego bryłę wtopiona jest średniowieczna wieża zewnętrznego muru otaczającego niegdyś klauzurę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brash R., The local antiquities of Buttevant, „Transactions of the Kilkenny Archaeological Society”, Vol. 2, No. 1/1852.
O’Keeffe T., Buttevant friary and its crypt, „Archaeology Ireland”, Vol. 26, No. 3/2012.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.