Historia
Klasztor Burriscarra został założony przez Adama de Stauntona w 1298 roku. Pochodzący z angielskiego Warrickshire, Staunton otrzymał od wodza klanu de Burgo w Connaught pozwolenie na budowę zamku w pobliskim Castlecarra, gdzie osiadł i skąd rozpoczął działania zmierzające do fundacji. Do klasztoru sprowadził karmelitów, jeden z zakonów żebraczych, wywodzący się z bliskowschodnich wspólnot pustelniczych. Pomimo usytuowania na żyznych ziemiach, konwent został opuszczony jakiś czas przed 1383 rokiem.
W 1413 roku zabudowania klasztorne, wówczas znajdujące się już w ruinie, na skutek nalegań Edmunda i Richarda Stauntonów, potomków fundatora konwentu, i za zgodą Maurycego, arcybiskupa Tuam, zostały przekazane augustianom-eremitom z Ballinrobe. Zgodę na przekazanie udzielić miał również Henry, proboszcz sąsiedniego kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Marii i Świętego Krzyża. Prace remontowe trwały dość długo, gdyż jeszcze w 1430 roku udzielono odpustu wiernym, którzy odwiedzili i dali jałmużnę na naprawę spalonego kościoła. Być może sprawy komplikowały kontrowersje wokół przekazania Burriscarra augustianom, bowiem w 1438 roku wciąż trwał konflikt z pozbawionymi siedziby karmelitami.
Augustianie funkcjonowali w Burriscarra do późnych lat XVI wieku, a więc do działań angielskiego króla Henryka VIII, związanych z reformacyjnymi kasatami domów zakonnych. Klasztory na zachodzie Irlandii okazały się trudnym celem, ponieważ znajdowały się poza granicami kontroli królewskich urzędników w Irlandii. Burriscarra dopiero w 1607 roku została przekazana Johnowi Kingowi z Dublina, a następnie sir Henry’emu Lynchowi za czasów króla Karola II. Lynchowie posiadali ruiny klasztoru do XIX wieku. Pierwszy większy projekt konserwatorski zabytkowych zabudowań przeprowadzono w 1962 roku.
Architektura
Klasztor założony został w pobliżu brzegów rozciągającego się po zachodniej stronie Lough Carra, na terenie pokrytym pagórkami i wzgórzami o charakterze drumlinów, a także żyznymi ziemiami ornymi. Konwent ukształtowany został w formie popularnej pośród mniejszych wspólnot zakonnych, a więc bez pełnej trójskrzydłowej zabudowy klauzury z kościołem klasztornym, a jedynie z dwoma skrzydła połączonymi ze sobą prostopadle w narożniku, kościołem klasztornym po stronie południowej i murem zamykającym wirydarz od strony zachodniej, do którego dopiero w XV lub XVI wieku dobudowano krótki czworoboczny budynek. Całość zapewne była ogrodzona w celu ochrony przykościelnego cmentarza oraz pomniejszych zabudowań gospodarczych, jakie były konieczne dla codziennego funkcjonowania konwentu. Ponadto po północno – wschodniej stronie, w bliskiej odległości od klasztoru znajdował się kościół parafialny.
Kościół klasztorny początkowo był bardzo prostą budowlą na planie wydłużonego prostokąta, mieszczącą tej samej szerokości i wysokości nawę oraz prezbiterium, bez murowanej przegrody lektorium, czy arkady tęczy. Jedynym aneksem była prostokąta zakrystia, usytuowana po wschodniej stronie ściany północnej, zlicowana wschodnią elewacją z zamknięciem prezbiterium kościoła. Kościół nie posiadał transeptu i żadnej, nawet skromnej wieży, ani na połączeniu nawy z prezbiterium, ani jako boczna dobudówka, co mogło wynikać z ubóstwa miejscowego konwentu. W XV wieku od południa do części nawowej dobudowana została wąska i niska nawa boczna.
Wejście do kościoła klasztornego dla świeckich wiernych wiodło od zachodu, poprzez profilowany portal o półkolistym zamknięciu. Podobnie jak inne detale architektoniczne klasztoru z XV wieku, utworzony został on w stylistyce późnego gotyku irlandzkiego, stylu eklektycznego, obejmującego użycie zarówno łuków ostrych, jak i okrągłych, oprócz pozornie przypadkowych schematów ornamentacji. Półkoliste łuki w późnośredniowiecznej architekturze występowały również na terenie Szkocji, być może w związku z tendencją do ożywiania starszego stylu lub nawiązywania do okresu romańskiego. W tym drugim przypadku zapewne oddziaływały na architekturę irlandzką i szkocką chęci oddzielenia się od angielskich wpływów i potwierdzenia rodowitej tożsamości, poprzez skupienie się na wcześniejszych formach. Oprócz portalu zachodniego kościół skomunikowany był również ostrołucznymi portalami północnymi z zakrystią oraz z krużgankiem.
Oświetlenie kościoła zapewniały od południa trzy duże ostrołuczne, rozglifione do wnętrza okna maswerkowe, umieszczone na wysokości chóru, a więc w miejscu gdzie wewnątrz usytuowane były stalle zakonników. Ołtarz główny od południa doświetlało wąskie okno zwieńczone trójliściem. Obok, w dolnej części ściany, w XV wieku nietypowo przepruto wąskie okno zamknięte oślim grzbietem, z archiwoltą ujętą gzymsem, oświetlające wnękę na sedilia. W elewacji wschodniej początkowo znajdowało się okazałe okno o spłaszczonym ostrołuku, w XV wieku zamurowane i wypełnione dużo skromniejszym oknem ostrołucznym. Obydwa okna osadzono tuż nad gzymsem kapnikowym, wspólnym dla prezbiterium, zakrystii i dwóch narożnych przypór po stronie południowo – wschodniej. Przypuszczalnie okna znajdowały się również w elewacji zachodniej oraz w zachodniej części ściany południowej, gdzie doświetlały część nawową kościoła, ale po dobudowaniu nawy bocznej na miejscu okien południowych utworzono dwie ostrołuczne, nieprofilowane arkady. Późnogotycką nawę boczną doświetlono dwudzielnymi oknami z maswerkami operującymi motywami rybich pęcherzy i łuków półkolistych.
W południowej ścianie prezbiterium umieszczono dwa standardowe elementy średniowiecznego wyposażenia kościelnego, mianowicie siedzisko dla duchownych odprawiających mszę (sedilia) i kamienną misę (piscinę). Siedzisko stanowiło okazałą wnękę, ujętą profilowanym trójliściem osadzonym na kolumienkach z kapitelami i bazami, a także oświetlaną wspomnianym powyżej oknem z rozglifieniem skierowanym do wnętrza. Zgodnie z naturą późnego gotyku irlandzkiego, kapitele po obu stronach nieznacznie różniły się od siebie. Podczas gdy wschodni został ozdobiony wałkowym profilem, ten po zachodniej stronie został bardziej udekorowany motywami obejmującymi trójkąty i drobne koliste punkty. Zewnętrzną archiwoltę obramienia wnęki osadzono na wspornikach o kształtach rzeźbionych głów. Piscina również osadzona została we wnęce, zamkniętej ostrołucznie, z archiwoltą na niskich filarkach z kapitelami i bazami. Jej misa uzyskała formę ośmiopłatkowego zagłębienia. Dużo prostsza piscina utworzona została w nawie południowej, co wskazywałoby, iż mieścił się tam ołtarz boczny. Składała się z pojedynczego odpływu w płatkowatym zagłębieniu pod ostrołukową, profilowaną archiwoltą.
W XV wieku wschodnie skrzydło klauzury w przyziemiu podzielone było na cztery pomieszczenia, z których największe, drugie od południa, zapewne mieściło kapitularz. Dużą wagę musiało mieć narożne pomieszczenie północne, od wschodu oświetlane bogato zdobionymi oknami, jednodzielnym i dwudzielnym, zwieńczonymi archiwoltami z oślimi grzbietami. Jego wnętrze wyposażone było w kilka wnęk – półek ściennych i ogrzewane kominkiem osadzonym w ścianie północnej. Podobnie kominkiem ogrzewane było podsklepione pomieszczenie między kapitularzem a izbą narożną. Na piętrze skrzydła znajdować się mogło dormitorium z wąskimi oknami jednodzielnymi. Pomiędzy nim a przyziemiem funkcjonowało jeszcze niskie półpiętro doświetlane otworami szczelinowymi. W skrzydle północnym prawdopodobnie mieściła się duża sala refektarza. Wzniesione u schyłku średniowiecza krótkie skrzydło zachodnie mieściło dwie kondygnacje, połączone schodami w grubości wyjątkowo masywnego muru północnego.
Usytuowany obok klasztoru kościół parafialny był budowlą na rzucie prostokąta bez wyodrębnionego architektonicznie prezbiterium. Jego charakterystycznym elementem od strony zewnętrznej był wydatny cokół o typowej dla architektury anglo-normańskiej pochyłej elewacji w miejscu gdzie mury były najgrubsze. Nie został on przerwany żadnym aneksem, czy to kaplicą, czy też zakrystią. Tak jak w kościele klasztornym głównym otworem było okno wschodnie, podobnie u schyłku średniowiecza pomniejszone poprzez częściowe zamurowanie, przy czym nowszy otwór utworzono niesymetrycznie. Przeciwna, zachodnia elewacja kościoła rozdzielona została jedynie prostym otworem szczelinowym, nadającym bryle bardzo surowego, niemal obronnego wyglądu. Niewielkie rozmiary posiadały również okna w ścianach wzdłużnych. Być może z powodu pierwotnej topografii dwa wejścia utworzono w ścianie północnej, gdzie teren był mniej nachylony niż od zachodu. Możliwe, że w południowej ścianie kościoła znajdowało się trzecie wejście.
Stan obecny
Klasztor Burriscarra znajduje się dziś w stanie trwałej ruiny o znacznym stopniu zachowania. Kościół w obecnym stanie pochodzi głównie z XIV wieku, za wyjątkiem nawy bocznej i dużej części detalu architektonicznego. Przetrwało wiele otworów okiennych i portalowych, między innymi ciekawy późnogotycki otwór doświetlający sedilia, zamknięte tójliściem okno z początku XIV wieku, czy przekształcane duże okno wschodnie prezbiterium. W dobrze zachowanym oknie we wschodniej ścianie nawy bocznej wciąż widoczny jest maswerk. Warte uwagi są dwie pisciny, a zwłaszcza bogato zdobiona wnęka na sedilia, niestety z uszkodzonymi wspornikami maskowymi. Spośród zabudowań klauzury przetrwało kilka pomieszczeń, przede wszystkim w skrzydle wschodnim, ale nie zachowała się żadna arkada krużganka. Wewnątrz odnaleźć można parę kominków, sklepienie w jednym pomieszczeniu, a także różne typy późnogotyckich okien. W niewielkiej odległości na wschód od klasztoru znajduje się kościół parafialny, również zachowany w postaci niezadaszonej trwałej ruiny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Martin F.X., The Augustian Friaries in Pre-reformation Ireland, „Augustiniana”, 6/1956.
McDermott Y., White F., Burriscarra Medieval Ecclesiastical Complex, [b.m.w.] 2018.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.