Historia
Dogodne warunki naturalne do budowy obronnej siedziby nad ujściem rzeki Ratty, po raz pierwszy zwróciły uwagę najeźdźców po 834 roku, kiedy to do nieodległego Limerick przybyły wikińskie oddziały, pustoszące znaczną część terenów późniejszych hrabstw Limerick i Clare. Około 940 roku obwarowały one region Tradraighe pomiędzy rzekami Fergus i Ralty, ale zostały rozbite przez króla Briana Ború. W 1251 roku osadę i drewniano – ziemny zamek typu motte and bailey założyli w Bunratty anglo-normańscy najeźdźcy pod wodzą Roberta de Muscegros, syna earla Gloucester. W 1277 roku budowla ta przeszła na własność sir Thomasa de Clare, pod rządami którego zamek został przebudowany przy użyciu kamienia. Thomas z pewnością miał na kim się wzorować w zakresie architektury obronnej, bowiem jego bratem był Gilbert, earl Gloucester, który niewiele wcześniej ufundował w Walii okazały zamek Caerphilly. Dzięki przebudowie Bunratty przetrwało irlandzkie najazdy z lat 80-tych i 90-tych XIII wieku. Po raz kolejny zamek został oblężony w 1305 roku. Spaleniu uległo wówczas podzamcze, ale garnizon w zamku z trudnościami obronił się. Irlandczycy zdołali pokonać przybyszy dopiero w otwartym polu, w bitwie pod Dysert O’Dea w 1318 roku. Wtedy też Bunratty zostało spalone i ewakuowane przez lady de Clare i wycofujące się rycerstwo, gdyż jej mąż, sir Richard de Clare i wielu jego lenników zginęło w starciu.
Zamek w Bunratty odbudowany został w 1353 roku przez sir Thomasa de Rokeby, anglo-normańskiego zarządcę Irlandii (ang. Justiciar of Ireland), wyznaczonego przez króla Edwarda III do zaprowadzenia porządku na wyspie. Już w 1350 roku w Bunratty dwóch MacNamarów z Clann Cuilein miało zostało skazanych za bluźnierstwo i spalonych na stosie, co wykazywałoby, że osada była ponownie w rękach Anglików od co najmniej połowy XIV wieku. Ich obecność nie trwała jednak długo, gdyż dwa lata po odbudowie zamek w Bunratty został spalony przez klan O’Brienów i MacNamarów, którym na dłużej udało się odzyskać ziemie dawnego regionu Tradraighe. W 1355 roku Edward III nakazał uwolnienie Thomasa FitzJohna FitzMaurice’a, obwinionego za utratę zamku Bunratty i uwięzionego w Limerick, ale ostatecznie nie postawionego w stan oskarżenia.
W latach 30-tych lub 40-tych XV wieku ruiny anglo-normańskiego zamku w Bunratty zostały wykorzystane do budowy kolejnego założenia mieszkalno – obronnego. Jego fundatorami byli członkowie irlandzkiego klanu O’Brien lub, co bardziej prawdopodobne, MacNamarowie, a konkretnie niejaki Maccon, syn Síoda MacNamara. Ukończenie budowy mogło być związane z działaniami jego drugiego syna, Seána Finna, zamek ukończono by więc przed jego śmiercią w 1467 roku. Ostatecznie powstała wyjątkowo okazała budowla jak na zachodnią część Irlandii, wzorowana na najbardziej rozwiniętych donżonach z okresu pełnego średniowiecza.
Pod koniec XV wieku w bliżej nieznanych okolicznościach Bunratty przeszło na własność O’Brienów. W 1543 roku Murrough O’Brien ukorzył się przed Henrykiem VIII, w zamian za co uzyskał tytuł earla Thomond. Awans społeczny sprawił, iż zamek utrzymywany był w dobrym stanie, jego wnętrza modernizowano, a bezpośrednie zaplecze rozwijano, zwłaszcza że pod koniec XVI wieku Donogh O’Brien, syn Connora O’Brien, przeniósł z Clonroad do Bunratty swą główną siedzibę. W 1645 roku Barnabas, szósty earl Thomond, nie chcąc się mieszać w irlandzko – angielskie walki, przekazał swą siedzibę oddziałom parlamentarnym pod dowództwem admirała Williama Penna i wyjechał do Anglii. Penn utracił zamek po dwumiesięcznym oblężeniu irlandzkich konfederatów, lecz powrócił on w ręce O’Brienów po upadku powstania. W latach 20-tych XVIII wieku Bunratty przeszło na własność rodziny Stoddart, która zamieszkiwała na zamku do początku XIX stulecia. Wówczas to podupadła już budowla przestała spełniać dogodne warunki mieszkalne i została porzucona na rzecz pobliskiej wygodniejszej rezydencji. W 1956 roku zamek zakupił lord Gort, który przy wsparciu państwa odrestaurował zabytek, a następnie udostępnił dla zwiedzających.
Architektura
Zamek zbudowany został na zachodnim brzegu rzeki Ratty, nieco powyżej jej ujścia do szerokiego estuarium Shannon, w pobliżu przeprawy na trakcie wiodącym z Limerick. Pod budowę wybrano niewysokie wywyższenie terenu, które po odcięciu nawodnioną fosą połączoną z korytem rzeki stało się niewielką wyspą. Ponadto ze wzgórz na północy i wschodzie spływały liczne strumienie i większe cieki wodne, dzięki czemu okolica Bunratty chroniona była podmokłymi i bagiennymi terenami.
W połowie XV wieku centralną i najważniejszą budowlę zamku stanowił okazały donżon, składający się z prostokątnego w planie rdzenia o wymiarach 19,4 x 13 metrów, dłuższymi bokami ustawionego na osi północ – południe, do którego czterech narożników dostawiono czworoboczne, zbliżone do kwadratowych, wyższe o jedną kondygnację wieże, o bokach długości około 7,2 metra. Do budowy środkowej części donżonu zapewne wykorzystano pozostałości wieży mieszkalnej z drugiej połowy XIII wieku, gruntownie przekształconej w trakcie rozbudowy. Wszystkie narożne wieże uzyskały podobne do siebie rozmiary, ale północne zostały nieco bardziej wysunięte przed mur obwodowy środkowej części donżonu. Zarówno dwie północne wieże, jak i dwie południowe, połączone zostały na poziomie najwyższych kondygnacji nadwieszanymi na arkadach piętrami. Dominantę wysokościową budowli stanowiły dwie strażniczo – obserwacyjne czworoboczne wieżyczki na przedłużeniu klatek schodowych: jedna na narożnej wieży południowo – wschodniej, druga w północno – wschodniej części rdzenia donżonu.
Mury wszystkich elementów donżonu utworzono bardzo grube, w przyziemiu sięgające około 3,3 metra szerokości. U podstawy zaopatrzono je w typowy dla budownictwa anglo-normańskiego cokół o pochyłej elewacji. Ściany przepruto znaczną ilością stosunkowo regularnie rozmieszczonych otworów, doświetlających i strzeleckich. Większość z nich uzyskała formę prostokątnych szczelin, ale na piętrach stosowano też okna wielodzielne, zamykane ozdobnymi łukami w ośle grzbiety. Zwieńczenie murów stanowiło oddzielone gzymsem przedpiersie, wyposażone w blanki chroniące chodnik straży. Krenelaż zastosowano nie tylko na środkowej części donżonu, ale i na każdej z narożnych wież oraz na wieżyczkach obserwacyjnych. Środkową część donżonu przykryto dwuspadowym dachem opartym na trójkątnych szczytach.
Wejście do donżonu znajdowało się w ścianie północnej, pomiędzy dwoma narożnymi wieżami. Utworzono tam dolny portal wiodący do gospodarczego przyziemia budynku oraz portal na poziomie pierwszego piętra, dający bezpośredni dostęp do części reprezentacyjnej. Portal górny dostępny był po zewnętrznych drewnianych schodach i zabezpieczony zwodzonym mostem, chowanym do prostokątnej wnęki za pomocą lin lub łańcuchów operujących w dwóch wysokich szczelinach.
Najniższa kondygnacja donżonu mieściła ciemne, doświetlane jedynie rozglifionymi do wnętrza szczelinami pomieszczenie, służące zapewne jako skład lub spiżarnia. Było ono przykryte kolebką i połączone jedynie z korytarzowym przedsionkiem wejścia i komorą dla strażnika w grubości muru północnego oraz z wąskimi schodami w grubości muru zachodniego. Nie było natomiast bezpośredniego połączenia z komorami z przyziemiu wież narożnych, gdzie znajdowały się pozbawione światła niewielkie pomieszczenia służące za kolejne spiżarnie lub cele więzienne.
Drugą kondygnację środkowej części donżonu wypełniała obszerna sala, przykryta sklepieniem oraz oświetlana od południa, wschodu i zachodu. Jej ogrzewanie zapewniał kominek osadzony w ścianie wschodniej, w XVI wieku wymieniony na bardziej dekoracyjny. Poprzez wschodnią i zachodnią wnękę okienną korytarze w grubości murów wiodły do narożnych wież południowych oraz spiralnych klatek schodowych. Wieże północne dostępne były z przedsionka w grubości muru północnego, gdzie znajdowała się kolejna klatka schodowa. Komnaty w narożnych wieżach zarówno na tym jak i na wyższych piętrach pełniły funkcje mieszkalne. Większość z nich była wyposażona lub miała dostęp do osadzonych w grubości murów latryn. Kilka zostało przesklepionych.
Trzecia kondygnacja donżonu zajmowana była przez okazałą komnatę o charakterze reprezentacyjnej auli wielkości 14,5 x 9 metrów i wysokości sięgającej maksymalnie aż 14,5 metrów. W jej południowej części na niewielkim wywyższeniu znajdował się stół pana zamku, oświetlony trzema oknami od południa, wschodu i zachodu. Dwa kolejne okna o głębokich wnękach z bocznymi siedziskami znajdowały się w północnej części auli, w ścianie wschodniej i zachodniej. Masywny północny mur przeznaczony został na klatkę schodową oraz komorę z otworem tzw. mordowni i z mechanizmem obsługującym zwodzony most na niższym piętrze. Ogrzewanie auli zapewniało nieco archaiczne w XV wieku otwarte palenisko, z którego dym odprowadzany był przez więźbę dachową i lufcik w dachu. W narożnej wieży południowo – wschodniej urządzona została kaplica, pod koniec XVI wieku przykryta sklepieniem. Kolejna, bardziej prywatna kaplica, utworzona została na najwyższym pietrze wieży północno – wschodniej.
Donżon otoczony był kamiennym murem obronnym, prawdopodobnie wzmocnionym w narożnikach cylindrycznymi basztami. Brama znajdowała się po stronie północnej, gdzie musiał funkcjonować drewniany most przerzucony nad fosą. Po zachodniej stronie donżonu mur obwodowy wydzielał niewielki dziedziniec, zapewne wypełniony drewnianą lub szachulcową zabudową gospodarczą. Dalej po stronie północno – zachodniej, już poza obrębem zamku, znajdowało się miejsce po pierwszym drewniano – ziemnym zamku Roberta de Muscegros. W XV wieku teren ten mógł już być wykorzystywany przez podzamkową osadę.
Stan obecny
Donżon w Bunratty należy do największych i najbardziej złożonych budowli tego typu na terenie Irlandii. W większości posiada formę uzyskaną w drugiej połowie XV wieku, ale jego rdzeń na poziomie najniższej kondygnacji pochodzi jeszcze z XIII wieku. Budynek został starannie odrestaurowany w drugiej połowie XX wieku, choć z powodu nowożytnych przekształceń i zniszczeń duża część otworów okiennych jest dziś wtórna. Rekonstrukcji wymagało również przedpiersie z krenelażem, odnowione zostały wnętrza, którym starano przywrócić się charakter z XVI/XVII wieku. Niestety nie zachował się żadne elementy zewnętrznych obwarowań zamku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Breen M., The History of Bunratty Castle, Castlebar 2012.
Healy E., Bunratty Castle and Folk Park, Dublin 1991.
Leask H.G., Irish castles and castellated houses, Dundalk 1951.
Salter M., The castles of North Munster, Malvern 2004.
Sweetman D., The Medieval Castles of Ireland, Woodbridge 2000.