Historia
Aktywność człowieka na terenie Knowth rozpoczęła się w okresie mezolitu, ale stałe osadnictwo rozwinęło się we wczesnym neolicie, gdy około 3700-3600 roku p.n.e. na okoliczne tereny przybyli pierwsi rolnicy. Ustabilizowanie osadnictwa doprowadziło do przywiązania do terytorium, kultu przodków i rozwiniętych rytuałów pogrzebowych, w konsekwencji zaś do budowy pierwszych konstrukcji grobowych bądź kultowych. Proces ich powstawania trwał przez kilkaset lat, a zdobywane wówczas doświadczenie zaowocowało około 3200-3000 p.n.e. budową najbardziej okazałych, monumentalnych budowli grobowych z wielkim kurhanem Knowth na czele. Były one końcowym efektem ery budownictwa megalitycznego, kulminacją tradycji trwającej co najmniej kilkaset lat, przy czym sam kopiec głównego grobowca Knowth powstał w dwóch fazach. Jego budowa wymagała specjalistycznej wiedzy i umiejętności oraz opierała się na znacznych nakładach pracy i organizacji. Cały kompleks musiał być nie tylko miejscem pochówku zmarłych, ale także obszarem ceremonii i spotkań, punktem centralnym dla okolicznych społeczności.
We wczesnej epoce brązu, od około 2000 roku p.n.e., grobowce Knowth zaczęła wykorzystywać ludność kultury pucharów dzwonowatych. Składała ona skremowane szczątki własnych zmarłych w neolitycznych budowlach, ale jako że miała już odmienne wierzenia i rytuały, częściowo użytkowała grobowce również do zamieszkiwania. Choć nowa społeczność nie przywiązywała wagi do monumentalnych grobowców, a na innych terenach często też dokonywała zniszczeń starych budowli, w Brú na Bóinne nie doszło wówczas do większych przekształceń. Okres ciągłego osadnictwa, mimo iż o mniejszym natężeniu niż w epoce neolitu, w rejonie Knowth trwał aż do epoki żelaza i nadejścia Celtów. Wówczas to grobowce ponownie zaczęto na dużą skalę wykorzystywać do pochówków, ale tym razem bez ciałopalenia i głównie do grzebania kobiet.
Pod koniec VII wieku n.e. jeden z celtyckich wodzów otoczył główny kurhan Knowth dwoma suchymi fosami, następnie w jego centralnej części utworzył obronny gródek z zabudową mieszkalno – reprezentacyjną. Ponadto w okresie wczesnego średniowiecza miejscowa ludność budowała na terenie grobowców kolejne zabudowania, w tym liczne ziemianki służące jako spiżarnie i składy. Zapewne częściowo pełniły one też rolę schronień w czasie wikińskich i rodzimych najazdów, takich jak odnotowana w przekazach pisemnych napaść dublińskich Normanów z 863 roku. Mogły również być wykorzystywane jako więzienia, powiązane ze wzrostem handlu niewolnikami. W 789 roku w rocznikach Four Masters odnotowano śmierć Gormgala, króla Knowth. W IX wieku swą główną siedzibę uczynili w Knowth południowi Uí Néill, po tym gdy zdobyli władzę nad królestwem Brega. Był to okres, gdy w Irlandii o zwierzchnie rządy nad wyspą i polityczno – religijnym centrum w Tara, walczyło około 150 lokalnych władców. Jednym z tych którym się to udało był niejaki Congalach Mac Maelmithic, zwany też Congalach Cnobha, związany w połowie X wieku ze wzniesionym na megalitycznych budowlach celtyckim gródkiem w Knowth.
W XII wieku ziemie wokół Knowth podarowane zostały cystersom z opactwa Mellifont, natomiast po anglo-normańskiej inwazji na Irlandię z 1169 roku, na terenie głównego grobowca Knowth, w miejscu celtyckiej siedziby, najeźdźcy utworzyli niewielki zamek typu motte, w obrębie którego wzniesiono pierwszą na terenie Brú na Bóinne budowlę murowaną przy użyciu zaprawy. Zabudowania wieńczące grobowiec przebudowano około XIV wieku, gdy kamienny mur otoczył niewielkie gospodarstwo lub klasztorną grangię. W pierwszej połowie XVI wieku działania angielskiego króla Henryka VIII Tudora doprowadziły do kasaty opactwa Mellifont i przepadku jego majątku na rzecz świeckich zwolenników monarchii. Knowth zajmowane było odtąd przez kilka wczesnonowożytnych gospodarstw, funkcjonujących aż do objęcia terenu neolitycznych grobowców rządową ochroną w 1882 roku.
Architektura
Kompleks grobowców Knowth zbudowany został w zachodniej części wielkiego zakola Boyne, na terenie ograniczonym od zachodu nadrzeczną skarpą, a od południa nieco łagodniej opadającymi ku rzece stokami. Usytuowano go na skrajnym wzniesieniu grzbietu biegnącego z zachodu na wschód, którego pozostałe wywyższenia posłużyły do budowy grobowców Newgrange i Dowth. Zanim je zbudowano, gdy pierwotna ludność wczesnego neolitu zaczęła uprawiać ziemię, obszar ten był prawdopodobnie silnie zalesiony, przede wszystkim dębami i wiązami. W ciągu kolejnych stuleci lasy zostały wycięte, co zaowocowało otwartymi obszarami trawiastymi nadającymi się do uprawy roli, a następnie do budowy monumentalnych grobowców megalitycznych. Po wylesieniu uzyskano nie tylko przestrzeń do budowy, ale i duże ilości darni użytej do budowy kurhanów. Boyne, podobnie jak inne rzeki regionu, mogła pełnić funkcję ważnego szlaku komunikacyjnego i prawdopodobnie środka transportu materiałów budowlanych. Ponadto bród usytuowany bezpośrednio pod grzbietem Knowth w Ros na Rígh, mógł również służyć jako ważny punkt przeprawy przez rzekę.
W ostatecznej formie u schyłku neolitu Knowth składało się z wielkiego centralnego kurhanu i otaczających go ze wszystkich stron aż 21 mniejszych grobowców korytarzowych o trudnej do ustalenia chronologii. Główny grobowiec Knowth założono na planie owalu o kształcie zbliżonym do okręgu, wielkości około 80 x 95 metrów, lekko wydłużonym na osi północ – południe, z dwoma lekkimi wklęsłościami od wschodu i zachodu, utworzonymi w miejscach wejść do korytarzy i komór grobowych. Rozmiary te osiągnięto w drugim etapie budowy, kiedy to pierwotny, prawie dwa razy mniejszy kopiec o średnicy około 38 metrów został z każdej strony powiększony, a korytarze przedłużone o 27 metrów (zachodni) i 24 metry (wschodni). Oba korytarze w efekcie osiągnęły największą długość spośród wszystkich budowli Brú na Bóinne. Kończące je komory znalazły się mniej więcej pośrodku kurhanu, w bliskiej, zaledwie 5 metrowej odległości od siebie. Z racji usytuowania wejść od wschodu i zachodu, budowniczowie zapewne pragnęli zapewnić dopływ do wnętrza promieni słonecznych w czasie równonocy, wypadających każdego roku 21 marca i 22 września. Komory zachodnia i wschodnia były używane do składania szczątków ludzkich z towarzyszącymi im darami pogrzebowymi w postaci koralików, wisiorków, szpilek i głowic buław. Rytuał pogrzebowy zdominowany był przez kremację, ale ze znacznymi ilościami niespalonych kości używanych w pojedynczych, jak i zbiorowych depozytach.
Kopiec grobowca zbudowany został z naprzemiennie układanych warstw kamieni, torfu, gliny i darni, przy czym użycie torfu było dużo większe niż w nieodległym Newgrange. Budowa wymagała znacznych zasobów oraz umiejętności organizacyjnych i technicznych. Naprzemienne ułożenie materiału budowlanego w stosunkowo jednolity, ustrukturyzowany sposób miało zapewnić większą stabilność budowli i uniemożliwić rozpraszanie luźnych kamieni. Również w tym celu całość budowli otoczono u podstawy pierścieniem 127 dużych głazów, układanych dłuższymi bokami horyzontalnie. W obręb wielkiego, powiększonego w drugim etapie kopca włączony został co najmniej jeden starszy, mały kurhan, wystający po stronie północno – wschodniej z obrysu głównego kopca.
Zachodnia część kurhanu wypełniona została czworobocznym pomieszczeniem i korytarzem o długości około 34 metrów, w planie lekko zagiętym we wschodniej części, w miejscu gdzie w drugiej fazie został przedłużony. Całość wzniesiono z dużych głazów tworzących ściany, które ustawiono obok siebie dłuższymi bokami w pionie, z lekkim nachyleniem w stronę przejścia. Nie były one poddawane obróbce narzędziami, a jedynie dobierane pod względem wielkości i kształtów. Większe szczeliny pomiędzy nimi uzupełniano mniejszymi kamieniami. Duże, płaskie kamienie utworzyły kamienny strop korytarza i komory grobowej. Najstarsza część korytarza i komory miała 7,7 metra długości, średnią szerokość 0,8 metra z najmniejszym 0,5 metrowym przewężeniem, i wysokość wzrastającą od 1,1 metra przy wejściu do 2 metrów w najgłębszej części. Wzrost wysokości uzyskano poprzez umieszczenie suchego muru pomiędzy górną częścią głazów tworzących ściany a pojedynczym, dużym kamieniem który utworzył strop. Wejście oznaczono umieszczając poprzeczny kamień progowy, który wraz z czterema głazami wejściowymi tworzył rodzaj przedsionka przed powiększeniem kurhanu w drugiej fazie. Sama komora grobowa nie została znacząco strukturalnie wyróżniona, przypominała niejako przedłużenie korytarza. Jej najbardziej wewnętrzna część uzyskała prawie kwadratowy plan, ograniczony trzema głazami tworzącymi ściany i kamieniem progowym. Drugi, niższy kamień progowy osadzono mniej więcej w połowie tej części komory. Wnętrze prawdopodobnie pierwotnie wypełniał kamienny zbiornik-misa na ludzkie szczątki.
Wschodnia komora grobowa utworzona została z długiego na 40 metrów korytarza wejściowego, zakończonego pomieszczeniem z trzema prostokątnymi wnękami na planie krzyża. Centralna przestrzeń uzyskała maksymalne wymiary wnętrza 8,2 metry w kierunku północ – południe i 5,6 metra w kierunku wschód – zachód. Szerokość wnęk sięgnęła około 1,5-1,6 metra. Wnęka południowa uzyskała długość 2,2 metra, północna 2,5 metra, natomiast zachodnia, jedyna o lekko klinowatym rzucie, długość 1,8 metra. Podobnie więc jak w wielu innych grobowcach z krzyżowym układem, wnęka po prawej stronie wejścia wyróżniona została większymi rozmiarami. W północnej i południowej umieszczono dekorowane rytami kamienne zbiorniki, które musiały znaleźć się we wnękach przed ukończeniem budowy, bowiem nie dałoby się ich zmieścić w korytarzu wejściowym. Podłoga wnęki zachodniej wyłożona została prostokątną płytą o wymiarach 1,5 x 1,2 metra i grubości 0,25 metra, która została ściśle osadzona między otaczającymi głazami tworzącymi ściany, dlatego również musiała znaleźć się na miejscu przed ich wzniesieniem. Wyróżniono ponadto wnękę północną, przy której wejściu ustawiono dwa duże wolnostojące kamienie o wysokości 2,2 metra, z 0,5 metrową przerwą między nimi, reprezentującą wejście.
Korytarz wschodniej komory zbudowano w podobnej technice jak zachodnią komorę grobową, z głazów o średniej wysokości około 1,6 metra i przykrywających je płaskich kamieni. Natomiast największą centralną przestrzeń przykryto kilkudziesięcioma głazami układanymi schodkowo, tak że każdy kolejny częściowo nachodził na wcześniejszy, aż uzyskano miejsce na tyle małe, że mogło zostać przykryte jednym kamieniem. Dzięki temu utworzono w pomieszczeniu wysokość aż 6 metrów oraz zmniejszono ciężar kopca napierający na ściany. Zapewniono też ochronę przed wilgocią, gdyż woda deszczowa przesiąkająca przez kopiec mogła spływać po schodkowo ułożonych kamieniach bez zalewania wnęk grobowych. We wszystkich trzech wnękach wysokość została zwiększona poprzez umieszczenie dodatkowych kamieni poziomo nad głazami tworzącymi ściany. Ponadto umieszczono małe kamienie wypełniające, a każdy rząd kamieni stropowych nieznacznie wysunięto z tego poniżej, w efekcie uzyskując efekt wsporników.
Główny grobowiec Knowth, zarówno od zewnętrznej jak i wewnętrznej strony, udekorowany został największą liczbą neolitycznych rytów spośród trzech największych budowli Brú na Bóinne. Zdobienia utworzone w Knowth na kamieniach zewnętrznego obramienia podstawy kopca oraz we wnętrzu komór grobowych i na znajdujących się w nich kamiennych zbiornikach, opracowano w najbardziej wyszukany sposób, przy wykorzystaniu najbardziej utalentowanych artystów. Podobnie jak w Newgrange dominowały motywy geometryczne, wyłącznie abstrakcyjne, bez wyraźnych przedstawień figuralnych. Przypuszczalnie związane były one z rytmem przyrody i troskami wczesnych rolniczych społeczności, celebrowaniem płodności oraz wierzeniami pozagrobowymi. W rytach odzwierciedlano to mocnymi liniami, a także wykorzystaniem naturalnych konturów kamieni. Tworzono wzory faliste, zygzaki, jodełki, koła, romby, trójkąty, a przede wszystkim spirale, niekiedy o skomplikowanych, przenikających się układach.
Pod koniec VII wieku celtyccy władcy przekształcili kopiec kurhanu głównego grobowca Knowth w ufortyfikowaną siedzibę mieszkalną. U podstawy kopca przekopano dookolny rów suchej fosy, a kolejny pierścień utworzono nieco wyżej, przy skraju stoków. Zagłębione i wydłużone obniżenie po południowo – wschodniej stronie, rozciągające się od podstawy kopca do jego partii szczytowej, stanowiło obszar wejściowy. W X/XI wieku osada na terenie kurhanu głównego grobowca i pośród okolicznych mniejszych kopców składała się z około 15 domostw, dziewięciu ziemianek, pięciu obszarów obróbki metalu i wiele brukowanych powierzchni i palenisk. Główny kurhan wciąż otoczony był podwójnym pierścieniem rowów, ale osada nie posiadała żadnych dodatkowych obwarowań. Pod koniec XII wieku Anglo-Normanowie zasypali wewnętrzny rów na szczycie kopca, celem utworzenia nowego obwodu obronnego niewielkiego zamku typu motte. W XIV wieku zastąpiony został on czworobocznym w planie kamiennym murem, być może reprezentującym folwark opactwa cystersów w Mellifont lub świeckie gospodarstwo. U schyłku średniowiecza w Knowth pojawił się nowy wzór osadnictwa, składający się z pojedynczych lub zgrupowanych domów. Powstały one na obszarze sąsiadującym z dużym kopcem po obu stronach drogi, która przecinała osadę.
Stan obecny
Knowth wraz z całym obszarem Brú na Bóinne zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Znajdujące się tam grobowce korytarzowe stanowią znaczną część wyjątkowo cennego założenia, szczególnie ważnego pod względem skali, złożoności konstrukcji, długowiecznej aktywności ludzkiej i wysokiej koncentracji sztuki megalitycznej. Największy grobowiec Knowth powszechnie uznawany jest za wybitne osiągnięcie architektoniczne. Nadal dominuje nad krajobrazem, choć jego kurhan jest ścięty od czasu przekształcenia we wczesnym średniowieczu. Poddany został rozległym pracom badawczym i renowacyjnym, a obecnie jest udostępniony dla zwiedzających. Dostęp do niego jest możliwy wyłącznie za pośrednictwem przewodników z centrum turystycznego Brú na Bóinne World Heritage Site Visitor Centre, usytuowanego w pobliżu wsi Donore na południowym brzegu rzeki Boyne.
W epoce żelaza i we wczesnym średniowieczu kurhan głównego grobowca został częściowo uszkodzony. Zewnętrzna część zachodniego korytarza została naruszona w VII-VIII wieku n.e. przez wykopanie zewnętrznego rowu fosy, co spowodowało usunięcie głazów i ich gniazd z obu stron przejścia. Również zewnętrzna część wschodniego korytarza grobowego została usunięta w wyniku wykopania zewnętrznego rowu, który na tym odcinku był najszerszy. Mniejsze szkody spowodowało utworzenie ziemianek i zabudowań na powierzchni kopca. W bardzo dobrym stanie zachowało się centralne pomieszczenie wschodniej komory grobowej, włącznie z jej wspornikowo ułożonym zadaszeniem. Większych uszkodzeń uniknęły trzy wnęki grobowe oraz komora zachodnia. W obręczy głazów u podstawy kopca w momencie odkrycia brakowało tylko trzech kamieni, a kolejne cztery były uszkodzone. W różnym stanie zachowania znajdują się mniejsze grobowce wokół największego kurhanu. Dziewięć z nich wciąż posiada kopce o pełnej wysokości i kamienne obramiania głazów u podstawy, ale większość została zredukowana do poziomu przyziemia, z mniejszymi lub większymi nasypami wokół dawnych komór grobowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brú na Bóinne World Heritage Site Research Framework, red. J.Smyth, Kilkenny 2008.
Cleary K., Eogan G., The Passage Tomb Archeology of the Great Mound at Knowth, Dublin 2017.
Eogan G., The Archeology of Knowth in the First and and Second Millenia AD, Dublin 2012.
Mac Uistín L., Exploring Newgrange, Dublin 2007.
Roberts J., The Brú na Bóinne. The Great Passage Cairns and Prehistoric Art of the Boyne Valley, „Adoranten”, 9/2015.
Stout G., Newgrange and the Bend of the Boyne, Cork 2003.
The Old Stones. A Field Guide to the Megalithic Sites of Britain and Ireland, red. A.Burnham, London 2018.