Historia
Obszar zakola rzeki Boyne zasiedlony został w epoce neolitu przez wczesnych rolników, którzy udomowili już zwierzęta, opanowali wyrób ceramiki i opracowywali doskonalsze narzędzia krzemienne niż ich koczowniczy poprzednicy z okresu mezolitu. Nie byli oni zmuszani do okresowych wędrówek w poszukiwaniu pożywienia, co doprowadziło do przywiązania do terytorium, kultu przodków i oddawania honoru zmarłym, a w konsekwencji do budowy pierwszych konstrukcji grobowych bądź rytualnych. Efektem kilku wieków prac budowlanych było podjęcie się w Brú na Bóinne przedsięwzięcia wzniesienia trzech największych megalitów: grobowców Dowth, Knowth i Newgrange. Być może Newgrange powstało jako pierwsze z nich, około 3500-3200 p.n.e., ale niewykluczone również, że wszystkie wzniesiono w bardzo bliskich odstępach czasowych. W czasie budowy Newgrange, wzgórze na którym utworzono grobowiec miało już wyjątkowe znacznie dla miejscowej społeczności, uświęcone kilkusetletnią tradycją budowy mniejszych kurhanów.
Podstawowym celem budowy Newgrange było utworzenie miejsca do składowania ludzkich szczątków. Jako że w grobowcu odnaleziono relatywnie niedużo kości, mógł on być przeznaczony jedynie dla ówczesnej elity (np. mędrców, szamanów, uzdrowicieli, wodzów, władców i ich rodzin). Ewentualnie w trakcie długiego użytkowania szczątki zmarłych po pewnym czasie usuwano, przenoszono w inne miejsca, celem zrobienia miejsca na nowe. Możliwe również, że Newgrange służyło całej wspólnocie, ale pozostałości po skremowanych ciałach na przestrzeni wieków uległy rozproszeniu. Oprócz oczywistej funkcji grobowej i kultowo – ceremonialnej, związanej z okresami przesileń zimowych, Newgrange mogło również pełnić rolę znacznika terytorialnego, określającego przynależność plemienia lub szczepu do doliny rzeki Boyne.
Pojawienie się na terenie Irlandii około 2000 roku p.n.e. kultury pucharów dzwonowatych związane było z zakończeniem okresu klasycznych megalitycznych grobowców korytarzowych. Nie wiadomo czy nastąpiła wymiana ludności, pokojowa bądź związana z podbojem, czy też nastąpiło przyswojenie nowych idei związanych z epoką brązu przez dawne społeczności, ale ostatecznie stare metody pochówku uznano za anachroniczne i je zarzucono. Wnętrze Newgrange zostało na stałe zablokowane przez obsuwający się materiał budowlany kopca, a w niedalekiej odległości od kurhanu wzniesiono nowe budowle kultowe, złożone z drewniano – ziemnych kręgów.
Po przybyciu na tereny Irlandii Celtów Newgrange nadal pozostawało nieużytkowane do celów grzebalnych, ale prawdopodobnie było ważnym duchowym ośrodkiem, na co wskazywałyby zakopywane w pobliżu wejścia dary, między innymi bogaty skarb w postaci monet, pierścieni i łańcuszków. Co więcej Newgrange nie uległo zniszczeniu ani przekształceniu, w odróżnieniu od kurhanu Knowth, na którym pod koniec VII wieku wzniesiono obronny gródek. Zawalenie fasady Newgrange już w epoce brązu prawdopodobnie uchroniło grobowiec przed złodziejami i wandalami z okresu średniowiecza i wczesnej ery nowożytnej. Jego ponowne otwarcie nastąpiło pod koniec XVII wieku, co doprowadziło do przeszukiwania wnętrza przez okolicznych mieszkańców, licznych antykwariuszy i niestety poszukiwaczy skarbów (w 1797 roku jeden z nich zdołał rozbić kamienny zbiornik w komorze grobowej). Akty wandalizmu, między innymi w postaci rycia imion na kamieniach grobowca, trwały jeszcze w XIX stuleciu, aż do podjęcia pierwszych działań ochronnych w 1882 roku.
Architektura
Newgrange zbudowane zostało mniej więcej w środkowej części dużego zakola Boyne, na wywyższeniu terenu, które rzeka musiała omijać w drodze do morza, nad zboczem opadającym po stronie południowej ku dolinie. Teren ten pierwotnie był pokryty dębami i brzozami, choć w chwili podjęcia budowy Newgrange zapewne w dużym stopniu już wylesiony. Do budowy użyto mniejszych otoczaków wydobytych z rzecznego koryta, eratyków rozsianych po okolicy, kwarcu i ciemnego granitu wykorzystanego przy fasadzie grobowca oraz dużych głazów piaskowca, niektórych przekraczających wysokością 4 metry i wagę kilku ton. Te ostatnie nie były poddawane obróbce narzędziami ani rozłupywane, jedynie dobierane ze względu na odpowiednie kształty i rozmiary. Szukano ich na rozległym obszarze, a w dużej części sprowadzano z odległości dochodzących do około 60-80 km. Mniejsze kamienie eratyczne potrzebne do budowy kopca miały wielkość zbliżoną do ludzkiej dłoni. Szacunkowo do ukończenia budowy potrzeba było ich aż około 200 tysięcy ton, a także olbrzymich ilości darni do ustabilizowania luźnych kamieni.
Newgrange zbudowane zostało na planie zbliżonym do koła o średnicy około 85 metrów w najszerszym punkcie, z lekkim spłaszczeniem fasady południowo – wschodniej i niewielkim wybrzuszeniem po przeciwnej stronie północno – zachodniej. Utworzone zostało z kamienno – ziemnego kopca o wysokości około 12 metrów, który pomimo spłaszczenia w górnej części dominował nad całą okolicą. Materiałowo i kolorystycznie wyróżniona została frontowa, południowo – wschodnia część kopca, której elewację oblicowano białym kwarcem i ciemnym granitem, układanymi bez użycia zaprawy. Utworzony w ten sposób mur miał około 3 metry wysokości z lekkim nachyleniem około 10 stopni w stronę środka kurhanu.
Podstawę kopca wzmocniono 97 wielkimi głazami układanymi dłużnymi bokami horyzontalnie. Wiele z nich ozdobiono wyszukanymi rytami w postaci spiral, rombów, łuków, okręgów oraz wszelkiego rodzaju wzorów falujących. Nie ukazano nigdzie przedstawień ludzi, zwierząt, czy też roślin lub możliwych do identyfikacji narzędzi. Preferowana sztuka była całkowicie abstrakcyjna. Spiralne motywy wykonano z wielką starannością, zwłaszcza na głazie umieszczonym przy wejściu i kolejnym po przeciwnej stronie, w miejscu po przekątnej od kamienia wejściowego. W obu tych przypadkach artysta pozwolił, by zamiast narzucenia motywów, to kontury głazu sugerowały projekty wzorów. Co ciekawe sztuka najwyraźniej nie była zawsze przeznaczana do wystawiania, gdyż nierzadko wykraczała poza widoczne powierzchnie. Wiele z kamieni zostało wyrzeźbionych po spodnich stronach i na bokach zwróconych w kierunku kopca. Ewentualnie budowniczowie wtórnie wykorzystali głazy, które wcześniej stanowiły część innych budowli. Znaczenie abstrakcyjnych symboli oparło się próbom interpretacji. Być może związane było z porami roku, upływem czasu i zaznaczaniem najważniejszych wydarzeń słonecznych, takich jak przesilenia i równonoce.
Wejście do grobowca zlokalizowano po stronie południowo – wschodniej. Pierwotnie było ono zagrodzone głazami tworzącymi obręcz wokół kopca, w tym wspomnianym bogato zdobionym kamieniem na osi, za którym znajdował się niewielki trapezowaty dziedzińczyk. Kamień nawet w pozycji leżącej miał około 1 metra wysokości, stanowił więc istotną barierę. Wewnątrz kopca utworzono komorę grobową, składającą się z długiego na 19 metrów korytarza, zakończonego centralnym pomieszczeniem z trzema symetrycznie rozłożonymi wnękami, czy też kolejnymi pomieszczeniami. Całość tworzyła rzut mocno wydłużonego krzyża, choć korytarz mniej więcej w połowie długości został zagięty lekkim łukiem.
Tuż za wejściem do korytarza utworzono tak zwaną skrzynię dachową (ang. roof box), unikalną kamienną konstrukcję, nie spotykaną nigdzie indziej w budowlach megalitycznych. Została ona ułożona za pierwszym kamieniem tworzącym zadaszenie korytarza, służąc do ochrony niewielkiego prostokątnego otworu przed ciężarem kopca znajdującego się powyżej. Ta wąska szczelina o prześwicie 0,25 metra pomiędzy pierwszym a drugim kamieniem stropowym sprawiała, że wschodzące słońce w dniu przesilenia zimowego wpadało bezpośrednio do korytarza i przechodziło przez całą długość wnętrza Newgrange. Główne wejście do korytarza zapewne blokowane było dużą kamienną płytą, przesuwaną na bok w trakcie składania ciał do wnętrza.
Korytarz zbudowano z ustawianych obok siebie dłuższymi bokami w pionie głazów, lekko pochylonych w stronę przejścia. Szczeliny pomiędzy nimi uzupełniano mniejszymi kamieniami, którymi też podpierano niektóre głazy. Duże, płaskie kamienie utworzyły kamienny strop korytarza i komór grobowych. Węższe przestrzenie przykrywano nakładając górne głazy bezpośrednio na kamienie tworzące ściany, natomiast w środkowym pomieszczeniu głazy stropowe ułożono schodkowo, tak że każdy kolejny częściowo nachodził na wcześniejszy, aż do momentu gdy do przykrycia otworu wystarczył jeden kamień. Dzięki temu uzyskano większą wysokość pomieszczenia oraz zmniejszono ciężar kopca napierający na ściany. Zapewniono też ochronę przed wilgocią, gdyż woda deszczowa przesiąkająca przez kopiec mogła spływać po schodkowo ułożonych kamieniach bez zalewania pomieszczeń grobowych. Ponadto w tym celu szczeliny między kamieniami budowniczowie wypełnili mieszanką wypalanej gliny i piasku rzecznego.
Wiele z kamieni tworzących ściany korytarza i pomieszczeń zostało pokrytych wspaniałymi płaskorzeźbionymi dekoracjami. Podobnie jak na zewnątrz grobowca, większość stanowiły motywy abstrakcyjne o formie spiral, okręgów, jodełek, czy falistych linii. Jeden ze wzorów po lewej stronie utworzył jednak formę zbliżoną do ludzkiej maski z zygzakowatymi włosami, oczami z podwójnej spirali, romboidalnym nosem i rozwartymi ustami z kolejnej spirali. Jako, że utworzono go w miejscu gdzie korytarz został zagięty przed centralnym pomieszczeniem, być może umieszczony został w celu przestraszenia lub ostrzeżenia wchodzących.
Spośród trzech wnęk przy centralnym pomieszczeniu wschodnią utworzono największą, co często praktykowano w neolitycznych grobowcach, zachodnią natomiast najpłytszą. W największej wnęce umieszczono podwójny kamienny zbiornik, w pozostałych dwóch po jednym zbiorniku. Zostały one wyrzeźbione w twardym granicie, przy czym największy z nich musiał zostać umieszczony we wnęce przed lub w trakcie prac budowlanych, uzyskał bowiem zbyt duże rozmiary, by można go było wnieść po utworzeniu kopca. Wszystkie zbiorniki prawdopodobnie służyły do przechowywania skremowanych kości. Na tylnej ścianie wschodniej wnęki utworzono ryty motyw potrójnej spirali, skomplikowany wir trzech przenikających się serpentyn, motyw zastosowany jedynie w Newgrange, być może mający związek z liczbą trzy, powtórzoną w ilości wnęk grobowych.
U schyłku neolitu lub w początkach epoki brązu w odległości około 10 metrów na południowy – wschód od kurhanu wzniesiona została budowla na planie koła o średnicy około 100 metrów, złożona z podwójnego pierścienia wkopywanych w ziemię słupów oraz z kolejnych czterech pierścieni utworzonych z dołów. Doły umieszczano również we wnętrzu kręgu, gdzie służyły do kremowania i zakopywania zwierząt, być może w trakcie ceremonialnych uczt. Podobny, ale mniejszy drewniano – ziemny krąg o średnicy 20 metrów zbudowany został po zachodniej stronie Newgrange. Ponadto w kolejnym etapie kurhan grobowca otoczono co najmniej 12 a zapewne około 35 głazami, ustawionymi pionowo dłuższymi bokami, tworzącymi niejako gigantyczny kromlech naokoło neolitycznego kopca.
Stan obecny
Newgrange jest budowlą o znaczeniu międzynarodowym, jedną z najważniejszych konstrukcji megalitycznych w Europie. Zawdzięcza to skali i wyrafinowaniu, zastosowanej sztuce neolitycznych artystów o bardzo wysokiej jakości wykonania, znaczącemu kontekstowi archeologicznemu, a także stanowi zachowania. Ten ogromny grobowiec korytarzowy jest częścią kompleksu doliny Boyne, który obejmuje pozostałości ponad 40 neolitycznych grobowców, a także licznych innych stanowisk prehistorycznych. Wraz z grobowcami Dowth i Knowth, Newgrange wpisane zostało na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Podlega specjalnej ochronie w ramach utworzonego w latach 80-tych XX wieku państwowego parku archeologicznego i jest udostępniony dla zwiedzających. Jedynie wejście do wnętrza w poranek przesilenia zimowego, ze względu na wyjątkowość wydarzenia, ustalane jest na drodze losowania. Odbywa się ono pod koniec września każdego roku.
Obecny wygląd Newgrange, przede wszystkim od strony zewnętrznej, jest efektem działań z drugiej połowy XX wieku, kiedy to po przeprowadzeniu badań zdecydowano się odbudować kamienną fasadę kopca. Uchodzi ona dziś za najbardziej kontrowersyjny element prac renowacyjnych, choć kwarc i granit odnaleziono na miejscu w tak dużych ilościach, że musiały one stanowić istotny element fasady grobowca, a co więcej nie zostały one odkryte pod głazami tworzącymi obręcz wokół kurhanu, musiały więc opaść na nie z góry. Nadzorujący odbudowę profesor Michael O’Kelly wykonał również praktyczny eksperyment, wznosząc 2 metrowy odcinek kwarcytowej ściany, który następnie trzykrotnie zwalił w celu obejrzenia ułożenia rozproszonego materiału. Dzięki temu ustalono wysokość pierwotnego muru i jego kąt nachylenia. Nie ma natomiast żadnego poparcia w znaleziskach ciemne załamanie frontu grobowca tuż przy otworze wejściowym. Zostało ono utworzone wyłącznie w celu ułatwienia zwiedzającym dostania się do wnętrza.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brú na Bóinne World Heritage Site Research Framework, red. J.Smyth, Kilkenny 2008.
Francis P., Newgrange and Brú na Bóinne, Dublin 2014.
Mac Uistín L., Exploring Newgrange, Dublin 2007.
Roberts J., The Brú na Bóinne. The Great Passage Cairns and Prehistoric Art of the Boyne Valley, „Adoranten”, 9/2015.
Stout G., Newgrange and the Bend of the Boyne, Cork 2003.
The Old Stones. A Field Guide to the Megalithic Sites of Britain and Ireland, red. A.Burnham, London 2018.