Historia
Zakole rzeki Boine zaczęło być penetrowane przez pierwszych koczowników w okresie późnego mezolitu, czyli pod koniec środkowej epoki kamienia. We wczesnym neolicie zaczęły się osiedlać pierwsze grupy wczesnych rolników. Ustabilizowany tryb życia bez konieczności wędrowania sprawił, że miejscowe społeczności zaczęły wznosić złożone konstrukcje rytualno – grobowe, aż w okresie późnego neolitu w dolinie Boyne przeprowadzono budowę najbardziej okazałych grobowców: Newgrange, Knowth oraz Dowth. Spośród nich przypuszczalnie Newgrange powstało jako pierwsze, około 3200 p.n.e. Następnie około 3000 roku p.n.e. wybudowano grobowiec Knowth oraz około 2500-2000 p.n.e. Dowth. Możliwe również, że wszystkie trzy grobowce powstały w zbliżonym okresie około 3500-3000 p.n.e., przy czym nie były one najstarszymi grobowcami korytarzowymi w północnej części wyspy, gdyż poprzedzały je między innymi megality w Loughcrew, Carrowkeel, czy Carrowmore. Brú na Bóinne było końcowym efektem ery budownictwa megalitycznego, kulminacją tradycji trwającej wiele setek, a być może nawet tysięcy lat.
Projekty budowlane w Brú na Bóinne prowadzono na wielką skalę, bowiem kamienie z których wznoszono grobowce pochodziły z różnych miejsc, nieraz znacznie oddalonych od miejsca budowy. W dolinie Boyne brakowało odpowiednich kamieniołomów oraz głazów naniesionych przez lodowiec, dlatego kamienie o wadze wielu ton pochodziły głównie z odległych o około 60 km Gór Wicklow. Świadczyłoby to o dalekosiężnych kontaktach miejscowej społeczności oraz dobrej organizacji pracy, wymagającej dużo czasu, kosztownej i nadzorowanej przez osoby ze specjalistyczną wiedzą, będącą efektem kilku wieków prac budowlanych.
W późnej epoce brązu, po około 2000 roku p.n.e., era budowli megalitycznych na terenie Irlandii zanikła. Przedstawiciele kultury pucharów dzwonowatych nie przywiązywali wagi do monumentalnych grobowców, często też dokonywali zniszczeń starych budowli, choć w Brú na Bóinne nie doszło do większych przekształceń, a jedynie do budowy nowych konstrukcji kultowych. Zmniejszeniu uległa gęstość osadnictwa, które również w początkach epoki żelaza nie było liczne. Irlandzkie roczniki odnotowały pod 238 rokiem, że pod Dubhadh (Dowth) stoczono trzy bitwy. We wczesnym średniowieczu dolina Boyne stanowiła część królestwa Brega, od końca VI wieku i początku VII wieku rządzonego przez dynastię Aed Sláine. Ówczesna ludność posiadała obronne osady wykorzystujące prehistoryczne budowle, skupione głównie wokół Knowth, gdzie królewski ośrodek został ustanowiony w grobowcu lub w jego pobliżu. W kurhanie Dowth utworzono wówczas rozległą ziemiankę, połączoną z neolitycznym korytarzem grobowca. Megalit wykorzystywany był jako miejsce schronienia, a być może również jako więzienie, powiązane ze wzrostem handlu niewolnikami (część komór zaprojektowano tak, aby były zamknięte od zewnątrz).
W VII wieku, wraz z rozpoczęciem w Irlandii misyjnej działalności św. Patryka i jego naśladowców, Brú na Bóinne znalazło się w obrębie zainteresowania przedstawicieli religii chrześcijańskiej, którzy na nieodległym wzgórzu Slane ufundowali kościół. Mniejsza fundacja kościelna powstała też w Dowth, ale bez wykorzystania samego grobowca. Pomimo odnotowanego w przekazach pisanych naruszenia Dowth w 862 roku przez Normanów, przy kościele i megalitycznym kopcu nadal rozwijała się osada, która według roczników z Tighearnach została spalona przez króla Conchúir Ó Maolsheachlainna w 1059 roku. Roczniki Four Masters odnotowały, że została ponownie spalona i splądrowana w 1170 roku przez Dermota MacMurrougha, króla Leinster. Głównym celem najazdów przeprowadzanych przez rodzimych Irlandczyków, Anglosasów i Norwegów były bogate kościoły, choć roczniki odnotowywały również grabieże domów mieszkalnych i ziemianek, zapewne także tych znajdujących się w grobowcach.
W drugiej połowie XII wieku Brú na Bóinne stało się obszarem anglo-normańskich kampanii wojennych i odwetowych wypraw irlandzkich. Z tego powodu w Knowth, a prawdopodobnie i w Dowth wzniesiono drewniano – ziemne zamki, czy też rycerskie gródki, mające zabezpieczać ziemskie majątki anglo-normańskich zdobywców. W połowie XIII wieku ich największym dzierżawcą był Alan Prutfot, a następnie rodzina Netterville, która zastąpiła Pichefordów i posiadała Dowth od końca XIII wieku. Tamtejszy grobowiec był wówczas włączony w obręb rycerskiej posiadłości, funkcjonowała obok niego droga łącząca zabudowania mieszkalne z kościołem oraz z polami ziemi uprawnej. Kopiec grobowca Dowth w odróżnieniu od Newgrange nie uległ zawaleniu. Unikał większych zniszczeń aż do XIX stulecia, kiedy to wzrosło zainteresowanie budowlami z Brú na Bóinne, niestety połączone z rozwojem osady i okolicznej sieci dróg, do budowy której zaczęto czerpać materiał budowlany z kurhanu.
Architektura
Grobowiec zwany Dowth zbudowany został na krawędzi grzbietu, po stronie południowej i wschodniej opadającego stromymi zboczami ku dolinie rzeki Boyne, natomiast na północy obniżającego się łagodnie do oddalonej o kilkaset metrów mniejszej rzeki Mattock. Utworzony został z kamiennego kopca (ang. cairn) na planie koła o średnicy 84 metrów, wyższego i bardziej stożkowatego niż nieodległe Newgrange i Knowth, ale o porównywalnej wielkości w planie. Kopiec w dużej mierze złożony był z luźnych kamieni, przeważnie o kanciastych kształtach, być może wydobywanych w kamieniołomie, odróżniających się od zaokrąglonych kamieni kopca Newgrange. Pierwotnie kopiec wzdłuż krawędzi obwodu wzmacniał pierścień około 115 głazów, układanych dłuższymi, około 1-3 metrowymi bokami horyzontalnie. Być może zachodnią fasadę wejściową pierwotnie tworzyła gładka, biała elewacja wykonana z kwarcu, podobna do utworzonej w Newgrange. Z pewnością boki kopca Dowth musiały stromo wznosić się ponad głazy obramienia, w przeciwnym razie duże kamienie zewnętrznych partii komór grobowych byłyby bez żadnej osłony.
W zachodniej i południowo – zachodniej części kopca umieszczone zostały dwie korytarzowe komory grobowe, oddalone od siebie o około 12-25 metrów. Obie wzniesiono z dużych i płaskich głazów tworzących ściany. Głazy te ustawiono obok siebie dłuższymi bokami w pionie. Nie były poddawane obróbce narzędziami, a jedynie dobierane pod względem wielkości i kształtów. Większe szczeliny pomiędzy nimi uzupełniano mniejszymi kamieniami, którymi też podpierano niektóre głazy. Duże, płaskie kamienie utworzyły kamienny strop korytarzy i komór grobowych, zakładany na wysokości od około 1,5 metra do maksymalnie około 3 metrów. Węższe przestrzenie przykrywano nakładając górne głazy bezpośrednio na kamienie tworzące ściany, natomiast w większych przestrzeniach centralnych głazy stropowe układano schodkowo, tak że każdy kolejny częściowo nachodził na wcześniejszy. Co ważne, w korytarzach kamienie stropowe ustawiano na głazach o różnej wysokości, pod kątem. To nachylenie miało dwa pozytywne skutki: pozwalało na odprowadzanie wody deszczowej z grobowca oraz zmniejszało obciążenie przekazywane na ściany. Schodkowe, wspornikowe konstrukcje stropów pozwalały natomiast uzyskać zwiększoną wysokość pomieszczeń, prawie podwojoną w stosunku do korytarzy wejściowych. Także to miało pozytywny efekt uboczny, zmniejszało bowiem ciężar, jaki musiała dźwigać konstrukcja nośna grobowca.
Komora w zachodniej części kurhanu zbudowana została na planie krzyża, złożonego z długiego na około 8,2 metra korytarza wejściowego, pomieszczenia centralnego i trzech pomieszczeń o charakterze wnęk, ułożonych regularnie przy pozostałych bokach. Ponadto we wnęce południowej utworzono krótkie przejście do dwóch kolejnych prostokątnych w planie pomieszczeń. Całość w osi korytarza wejściowego mierzyła około 12,5 metrów długości. Korytarz został podzielony na trzy odrębne, stopniowo coraz krótsze sekcje, utworzone za pomocą kamieni progowych. Pierwszy odcinek miał długość czterech kamieni w ścianach bocznych, środkowy trzech, a ostatni tylko dwóch. Szerokość wszystkich głazów nie była dokładnie taka sama dla wszystkich dziewięciu par, ale intencja projektanta grobowca wyraźna – utworzyć w korytarzu ciąg arytmetyczny. Centralna przestrzeń komory grobowej składała się z czterech dużych głazów które definiowały przejścia, co w planie dawało rzut zbliżony do ośmioboku. Kształt trzech wnęk grobowych był zbliżony do siebie, tworzący rzuty sześcioboczne. Ich długość na osi północ – południe włącznie z pomieszczeniem środkowym wynosiła około 6,2 metra, a więc połowę całkowitej długości grobowca na osi wschód – zachód. Pośrodku centralnego pomieszczenia umieszczony został prostokątny kamienny zbiornik, ułożony narożnikami w równej odległości od tylnych kamieni każdej z wnęk grobowych. Odległość ta wynosiła około 3,1 metra, około połowy całkowitej szerokości grobowca i około jednej czwartej jego długości. Wskazywałoby to na modułowość w planowaniu całej konstrukcji, ważną nie tylko z punktu widzenia wydajności prac, ale także z powodu chęci wprowadzania porządku estetycznego w strukturę budynku.
Symetrię komory zachodniej ewidentnie zaburzały dwa pomieszczenia odchodzące od południowej wnęki, być może utworzone wtórnie, lub przeciwnie będące pozostałością starszego grobowca, wykorzystanego w trakcie budowy układu krzyżowego. Oba utworzono na rzutach zbliżonych do prostokątów i połączono pod kątem prostym względem siebie, z końcami wysuniętymi w stronę południowo – wschodnią i południowo – zachodnią. Wschodnie uzyskało większe rozmiary i zostało przedzielone na dwie przestrzenie kamienną płytą o wysokości 1 metra. Podłogę przedniej części utworzono z wielkiego kamienia o wymiarach 2,6 x 0,9 metra z naturalnym zagłębieniem pośrodku, a ściany boczne z kamieni o długości 2 metrów. Tylna część posiadała jedynie około 1 metra długości i szerokości. Mniejsze pomieszczenie zachodnie również podzielono na dwie małe przestrzenie poprzeczną płytą o wysokości 0,3 metra.
Komora w południowo – zachodniej części kopca utworzona została z korytarza wejściowego o długości około 3,3 metra, szerokości 1,4 metra i wysokości 1,7 metra, a także z kolistego pomieszczenia i sąsiedniej czworobocznej wnęki po stronie południowo – wschodniej. Całość zlokalizowano bliżej krawędzi kurhanu niż komorę zachodnią, a także tak zorientowano, że pod koniec najkrótszego dnia roku wnętrze oświetlane było promieniami zachodzącego słońca, podobnie jak korytarz i komora grobowa w Newgrange w dzień przesilenia zimowego. Korytarz wejściowy utworzono krótszy, ale samo centralne pomieszczenie znacznie większe, choć nie umieszczono w nim kamiennego zbiornika. Dwanaście jednolitych kamieni tworzących koliste pomieszczenie zostało starannie dobranych pod względem kształtu i wysokości. Rozmiarami wyróżniono jedynie dwa głazy flankujące wejście z korytarza. Pomieszczenie przykryte było kolejnymi zachodzącymi na siebie warstwami płaskich kamieni, ale ze względu na dużą przestrzeń o średnicy wynoszącej około 4,5-5 metrów, było podatne na zawalenie, szczególnie jeśli wsporniki miały niski spadek. Wnęka południowo – wschodnia uzyskała w planie kształt trapezowaty, rozszerzający się ku tyłowi. Każdy z boków utworzono z pojedynczych dużych głazów o średniej długości 2,6 metra. Kamienny strop założono na wysokości około 2 metrów, gdzie duże płyty ułożono w technice wspornikowej jedna na drugiej.
Co najmniej 38 kamieni grobowca pokrytych zostało neolitycznymi zdobieniami, z czego 15 to głazy stanowiące obręcz kurhanu. Na wszystkich najpopularniejszym motywem był krąg, przy czym jakość wykonania była nieco gorsza, mniej wyszukana niż w sąsiednich grobowcach Newgrange i Knowth. Na kamieniach umieszczano też ryty w postaci rombów, trójkątów, zygzaków, jodełek, falistych wzorów i spiral. Co ciekawe jeden z rytów na ostatnim z kamieni w korytarzu komory zachodniej wykorzystał krawędź głazu, by zaakcentować promienie rozchodzące się z wizerunku słońca. Na jednym z głazów zewnętrznych wokół kopca umieszczono aż siedem kolistych symboli słońca, a także kilka prosto wykonanych okręgów, półokręgów, trójkątów, motyw jodełki i poziomą linię przekreśloną sześcioma pionowymi liniami.
Kilka tysięcy lat po ukończeniu budowy grobowca wczesnośredniowieczna społeczność Dowth w zachodniej części kurhanu wybudowała ziemiankę, połączoną z korytarzem komory grobowej. Znajdowała się ona w całości poniżej poziomu gruntu i była niewidoczna z kopca, jak również z zewnątrz. Prawdopodobnie wchodziło się do niej przez dobrze ukryty otwór w pobliżu pierścienia głazów na obwodzie kopca, a być może również innymi otworami z górnej części. Ściany ziemianki zbudowano z układanego warstwami bez użycia zaprawy kamienia oraz z dużych płaskich głazów tworzących strop. W południowej i północnej części utworzono koliste pomieszczenia, oba z zadaszeniem o konstrukcji wspornikowej, skonstruowanym z zachodzących na siebie kamieni. Być może trzecie małe pomieszczenie znajdowało się na końcu odgałęzienia po stronie wschodniej.
Stan obecny
Grobowiec Dowth stanowi część kompleksu Brú na Bóinne, czyli Zakola Boyne, wpisanego na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Brú na Bóinne uważane jest za jeden z najbardziej znaczących zespołów grobowców korytarzowych w Europie, zarówno pod względem skali, złożoności i liczby samych zabytków, jak i pod względem stanu zachowania. Stanowi arcydzieło megalitycznej myśli architektonicznej i wyjątkowe świadectwo prehistorycznej tradycji kulturowej. Grobowce Brú na Bóinne zawierają największy zbiór sztuki megalitycznej w Europie Zachodniej, podlegają więc specjalnej ochronie w ramach utworzonego w latach 80-tych XX wieku państwowego parku archeologicznego. W jego obrębie możliwy jest swobodny dostęp od strony zewnętrznej do kurhanu Dowth, ale niestety wnętrze grobowca nie jest obecnie udostępnione dla zwiedzających. Dowth pozostaje najmniej poznanym i jedynym nie przebadanym współcześnie przez archeologów spośród trzech wielkich budowli megalitycznych Brú na Bóinne.
W Dowth kamienie wzdłuż krawędzi kopca zachowały się jedynie na połowie obwodu, głównie w części południowej i wschodniej. Doliczyć się ich można w ilości 66 sztuk, pozostałe zaś ukryte są pod zwałami obsuniętej ziemi kopca oraz przeniesione do nowożytnych ogrodzeń, gdzie wyznaczają współczesne działki. Sam kopiec obecnie ma wysokość około 13 metrów. Jest znacznie uszkodzony, zwłaszcza w części środkowej, gdzie w XIX wieku prowadzono wykopaliska i eksploatację materiału budowlanego na okoliczne drogi. Na szczęście zachowały się obydwie korytarzowe komory, choć centralna część południowo – zachodniej uległa zawaleniu i obecnie jest rekonstrukcją przykrytą betonową kopułą. Zachowała się również średniowieczna ziemianka połączona z komorą zachodnią.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brú na Bóinne World Heritage Site Research Framework, red. J.Smyth, Kilkenny 2008.
Dendrinos D., On Dowth North Passage Tomb and K51, [b.m.w.] 2016.
Mac Uistín L., Exploring Newgrange, Dublin 2007.
O’Kelly C., O’Kelly M., The Tumulus of Dowth, County Meath, „Proceedings of the Royal Irish Academy: Archaeology, Culture, History, Literature”, Vol. 83C/1983.
Roberts J., The Brú na Bóinne. The Great Passage Cairns and Prehistoric Art of the Boyne Valley, „Adoranten”, 9/2015.
Stout G., Newgrange and the Bend of the Boyne, Cork 2003.
The Old Stones. A Field Guide to the Megalithic Sites of Britain and Ireland, red. A.Burnham, London 2018.