Historia
Klasztor Bridgetown (łac. Villa Pontis) został ufundowany w latach 1202–1216 przez Aleksandra Fitz Hugh, anglo-normańskiego lorda przybyłego do Irlandii w latach 70-tych XII wieku, tuż po rozpoczęciu inwazji na wyspę. Sprowadził on kanoników augustiańskich, którzy byli wspólnotą księży przestrzegającą reguły św. Augustyna, różniącej się od innych reguł mnichów kontemplacyjnych angażowaniem w publiczną posługę liturgiczną i sakramentalną. Aleksander otrzymał od swojego lennego zwierzchnika Raymonda le Gros wschodnią część cantredu Fir Maighe (ang. Fermoy), na terenie której wraz z bratem przekazał Bridgetown klasztorowi augustianów św. Tomasza Męczennika z Dublina. Budowa nowego klasztoru, poświęconego św. Marii od Mostu, prowadzona była również przy pomocy kanoników augustiańskich z klasztoru z Newtown Trim.
W XIII wieku klasztor Bridgetown dzięki hojnym nadaniom rozwijał się i był rozbudowywany pod patronatem rodu Roche z pobliskiego Castletownroche. Wykaz papieskiej dziesięciny z 1306 roku (ang. Papal Taxation) odnotował wartość przychodów konwentu na znaczną sumę 40 funtów. W XIV wieku irlandzkie tereny zarządzane przez potomków anglo-normandzkich najeźdźców weszły w okres ekonomicznej stagnacji, pogarszanej przez chaos powodowany irlandzkimi najazdami i licznymi wojnami. Sytuacja ta znalazła odzwierciedlenie w stanie klasztoru Bridgetown, który nawet w XV stuleciu nie zdołał się w pełni podźwignąć z upadku. Według ówczesnych przekazów posiadać miał wówczas kościół z dzwonnicą, dormitorium, salę, spiżarnię, kuchnię, krużganek, piwnicę (cellarium) oraz inne pomieszczenia, a także młyn wodny i cmentarz.
W 1541 roku klasztor Bridgetown wraz z innymi irlandzkimi i angielskimi konwentami został skasowany na skutek reformacyjnych działań króla Henryka VIII. Jego podupadłe zabudowania i wyludnione majątki ziemskie wyceniono wówczas jedynie na mniej niż 13 funtów. Zabudowania klauzury wraz z kościołem nominalnie podarowane zostały angielskiemu żołnierzowi Robertowi Browne, po którym jeszcze kilkukrotnie przechodziły z rąk do rąk. Przypuszczalnie jednak Browne nigdy realnie nie posiadał klasztoru i jego dochodów, ponieważ kanonicy mogli pozostać dzierżawcami, dzięki wpływom lorda Roche na królewskim dworze. Ostatecznie w latach 1576-1577 dawny klasztor przekazany został sir Henry’emu Sidney, namiestnikowi Irlandii (ang. Lord Deputy of Ireland), a następnie Davidowi, lordowi Roche. Dopiero po śmierci tego ostatniego w 1585 roku kanonicy opuścili Bridgetown i najdalej na początku XVII wieku klasztor opustoszał. W połowie XIX wieku na ruinach klasztornych wzniesiony miał zostać krótko używany kościół protestancki.
Architektura
Bridgetown założone zostało w dolinie rzeki Blackwater. Od strony zachodniej jego teren ograniczony był stokami wzniesienia, natomiast od wschodu korytem rzeki, do której od północy w miejscu zakola spływała niewielka rzeka Awbeg. Klasztor w planie posiadał nietypowy kształt na planie zbliżonym do litery H, bowiem klauzura nie posiadała skrzydła zachodniego, a zabudowania przyległe do skrzydła południowego oraz prezbiterium kościoła były wysunięte daleko ku wschodowi. Całość nie była wykonana przez biegłych mistrzów budowlanych, nie charakteryzowała się też bogatym wystrojem rzeźbiarskim.
Kościół klasztorny zajmował północną część założenia. Składał się z jednonawowego korpusu o długości około 23 metrów oraz wyjątkowo długiego chóru i prezbiterium o długości 25 metrów, a więc dłuższych od nawy. Szerokość obu części była taka sama, wynosząca około 7,8 metra. Ich bryły odróżniały się jedynie wysokością, również nietypową, gdyż wyższą w przypadku prezbiterium. Ponadto w okresie późnego gotyku do północno – wschodniego narożnika prezbiterium dobudowano smukłą czworoboczną, trójkondygnacyjną wieżę o wydatnym cokole z pochyłymi elewacjami. Zapewne wraz z nią powstała salowa kaplica Mariacka (ang. Lady Chapel), przystawiona do południowej ściany prezbiterium. Już po kasacie konwentu zachodnią część nawy przebudowano w niedużą, dwukondygnacyjną wieżę mieszkalną.
Od zewnątrz narożniki kościoła prawdopodobnie wzmacniały bezuskokowe lizeno – przypory. Wewnątrz nawę od chóru oddzielała półkolista i sfazowana arkada tęczy, wykonana z kamienia ciosowego. Oświetlenie kościoła zapewniały wczesnogotyckie okna lancetowate. Zapewne dziesięć takich otworów przebito w północnej elewacji kościoła, jeden lub dwa w zachodniej fasadzie nawy i kilka kolejnych od południa. Wschodnią ścianę prezbiterium pierwotnie wypełniała triada lancetów, z których środkowe u schyłku średniowiecza zastąpiono ostrołucznym oknem maswerkowym. Wejście do nawy kościoła zapewniały dwa naprzeciwległe ostrołuczne portale: północny i południowy. Osobne wejście wiodło też do prezbiterium od południa.
Wirydarz znajdował się po południowej stronie nawy. Jego szeroki na około 23 metry dziedziniec z czterech stron otaczały krużganki, ale jedynie z dwóch stron zabudowania klauzury, bowiem od zachodu klasztor zamknięty był prostą ścianą, dostawioną do narożnika nawy kościoła i narożnika skrzydła południowego. Krużganki prawdopodobnie otwierały się na wirydarz ostrołucznymi przeźroczami. Przynajmniej na części obwodu były przykryte kolebką a wszędzie jednospadowymi daszkami. Oprócz oczywistej funkcji komunikacyjnej, były miejscem odpoczynku, dokształcania się, jak również przeprowadzania niektórych ceremonii religijnych.
Wschodnie skrzydło klauzury mieściło dwie kondygnacje. W przyziemiu podzielono je na trzy pomieszczenia, z których największe południowe zajmowane było przez kapitularz. Ta najważniejsza w klasztorze sala służyła do codziennych zebrań kanoników, dlatego wzdłuż jej ścian zapewne stały drewniane ławy, a pośrodku przy ścianie wschodniej pulpit i siedzisko przeora. Ich oświetlenie zapewniały trzy wschodnie, rozglifione do wnętrza okna lancetowate. Piętro skrzydła wschodniego tradycyjnie zajmowało dormitorium, pierwotnie zapewne o formie jednej dużej przestrzeni wypełnionej siennikami, być może później rozdzielonej drewnianymi przegrodami. Mury dormitorium mogły wypełniać prostsze okna szczelinowe lub prostokątne.
Skrzydło południowe również mieściło dwie kondygnacje. Jako, że klasztor nie miał skrzydła zachodniego, tradycyjnie przeznaczanego na cellarium, to skład, magazyny i spiżarnię umieszczono w przyziemiu skrzydła południowego, doświetlanego wąskimi oknami prostokątnymi. W drugiej połowie XIII wieku jego przestrzeń podzielono poprzecznie ścianą działową, a oba pomieszczenie wzdłużnie rzędem arkad opartych na masywnych czworobocznych filarach. Piętro skrzydła południowego zajmował refektarz, z układem okien odpowiadającym podziałowi wnętrza. Tak więc zachodnią i środkową część ściany południowej przepruto rzędem ośmiu gęsto rozmieszczonych okien lancetowatych, oświetlających zapewne długi stół przy którym jadali szeregowi kanonicy. Szersze okno wschodnie zapewniało słońce dla przeora, prawdopodobnie siedzącego przy osobnym stole na drewnianym podwyższeniu. Pomiędzy nimi w ścianie południowej umieszczono wnękę ze schodami wiodącymi do pulpitu dla kanonika czytającego w trakcie posiłków. Wnęka ta od strony zewnętrznej była wysunięta w postaci ryzalitu.
Południowo – wschodni narożnik na styku skrzydeł wschodniego i południowego przypuszczalnie zajmowała kuchnia. Po jej wschodniej stronie przedłużenie skrzydła pierwotnie mieścić mogło kalefaktorium, czyli jedyną ogrzewaną w ziemie salę oprócz kuchni. Piętro natomiast mogło być przeznaczone na pomieszczenia mieszkalne przeora, z których co najmniej jedno wyposażone było od południa w okno z kamiennymi sediliami. Celem powiększenia przestrzeni mieszkalnej przeora, w XV wieku do południowej ściany budynku dobudowano smukłą czworoboczną wieżyczkę. Po stronie północnej znajdował się dziedziniec o wymiarach około 18 x 18 metrów, na wschodzie zamknięty prostą ścianą sięgającą prezbiterium kościoła.
Stan obecny
Bridgetown należy do najlepiej zachowanych klasztorów z XIII wieku w hrabstwie Cork, a być może nawet w całej Irlandii. Od 1992 roku znajduje się pod opieką Cork County Council, która ufundowała na obszarze klasztoru szereg tablic informacyjnych i dba o dobry stan zabytku, usytuowanego w wyjątkowo malowniczym, nie zurbanizowanym terenie. Prawie w całości zachowały się mury obwodowe kościoła, wraz z XV-wieczną wieżyczką przy prezbiterium i z częścią zachodnią nawy przebudowaną na wieżę mieszkalną. W dość dobrym stanie znajduje się również skrzydło południowe, wyróżniające się rzędem lancetowatych okien refektarza i częściowo zawalonym ryzalitem południowym. Sąsiednie zabudowania przeora uległy większej degradacji, ale w pełni zachowała się XV-wieczna wieżyczka południowa. Przy skrzydle wschodnim widoczny jest jedyny ocalały fragment podsklepionego krużganka, od strony wirydarza podparty nowożytnymi, masywnymi przyporami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Grattan W., The Augustinian Priory of Bridgetown, Co. Cork, „Journal of the Cork Historical and Archaeological Society”, Vol. 22, No. 111/1916.
Noonan D., Heritage Churches of County Cork, Cork 2015.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.