Historia
Cysterskie opactwo w Boyle założone zostało w 1161 roku, jako filia klasztoru Mellifont, pierwszego cysterskiego konwentu na terenie Irlandii. Grupa dwunastu mnichów pod przewodnictwem opata wyruszyła z Mellifont z zamiarem założenia pierwszego domu cysterskiego w Connacht już w 1148 roku, lecz ostatecznie osiedlili się w miejscu brodu Áth Dá Laarg na zachodnim brzegu rzeki Boyle dopiero po trzynastu latach, po trzech wcześniejszych nieudanych próbach założenia klasztoru w innych miejscach. Prawdopodobnie wkrótce potem przystąpiono do prac budowlanych, tradycyjnie rozpoczętych od wschodniej, najważniejszej części kościoła. Budowę murowanego kościoła i pomieszczeń klauzury prowadzono nadal na przełomie XII i XIII wieku. Opactwo konsekrowano pod wezwaniem Marii Dziewicy w 1218 lub 1220 roku, kiedy to miało już dwa własne domy filialne, założone w 1178 roku Assaroe i w 1190 roku Knockmoy. Co nietypowe, już w 1202 roku klasztor posiadał duży kamienny dom dla gości, wzniesiony przed ukończeniem zachodniej części kościoła.
W pierwszych wiekach istnienia opactwa jego patronami byli zapewne członkowie klanu MacDermotów z Moylurg, których wielu zostało pochowanych na terenie klasztoru. W czasie walk o kontrolę nad regionem Connacht, opactwo było dwukrotnie atakowane przez angielskich zbrojnych. Po raz pierwszy w 1202 roku, następnie w 1235 roku, nie licząc pomniejszych naruszeń dóbr konwentu. Jeden z ówczesnych opatów Boyle stracił urząd ze względu na zaangażowanie się w tzw. spisek Mellifont, czyli sprzeciw irlandzkich klasztorów przeciwko obcej ingerencji. Kłopoty te nie wpłynęły jednak znacząco na sytuację opactwa. Do 1231 roku stało się ono centrum lokalnego ruchu pielgrzymkowego, co zapewniało mnichom dochody na ukończenie prac budowlanych, kolejne rozbudowy, a także naprawy. Te ostatnie z pewnością potrzebne były w 1471 roku, kiedy to w czasie wielkiej burzy rzeka tak mocno wylała, że można było łodzią podpłynąć pod sam kościół.
Po kasacie klasztorów w 1541 roku przez króla Henryka VIII, Boyle przetrwało przez wiele lat pod ochroną Ruaidhrí Mac Diarmada, lokalnego władcy Magh Luirg, który otrzymał w posiadanie ziemie klasztorne. Ruaidhrí zmarł w 1568 roku, natomiast opactwo wraz z rozległymi dobrami ziemskimi, ogrodami, sadami i folwarkami w 1569 roku zostało przyznane katolikowi Patrickowi Cusackowi, szeryfowi Meath. W 1585 roku zostało ufortyfikowane, dzięki czemu do 1592 roku było używane jako koszary wojskowe przez Richarda Binghama, gubernatora Connacht.
W 1645 roku, podczas wojen cromwellowskich, dawny klasztor został zaatakowany przez irlandzkich bojowników, co prawdopodobnie doprowadziło do zniszczenia północnej nawy kościoła. Z fundacji miejscowej rodziny King Harman w XVIII stuleciu wzniesiono trzy masywne przypory podtrzymujące uszkodzoną część kościoła. Dwie kolejne przypory zostały prawdopodobnie dodane na początku XIX wieku, a na początku XX wieku całość została naprawiona i wzmocniona z inicjatywy rządu, który objął zabytek opieką w 1892 roku.
Architektura
Opactwo założone zostało w zakolu rzeki Boyle, która okrążała je od południa, wschodu i częściowo północy. Po stronie zachodniej teren stopniowo wznosił się, w miejscu gdzie dolina zaczynała się zwężać. Koryto rzeczne wykorzystano do przekopania kanału, częściowo poprowadzonego pod skrzydłem południowym klauzury. Służył on nie tylko jako źródło czystej wody, ale i wykorzystywany był do pracy młyna klasztornego. Główną część założenie zajmował kościół klasztorny, który był typową dla cystersów świątynią z przełomu okresu romańskiego i gotyckiego, wzniesioną na rzucie krzyża łacińskiego. Uzyskał formę trójnawowej bazyliki o ośmioprzęsłowym korpusie, z transeptem nad którym od przełomu XIII i XIV wieku wznosiła się niska czworoboczna wieża i z krótkim, kwadratowym w planie prezbiterium, flankowanym przez dwie pary przytranseptowych kaplic.
Oświetlenie kościoła zapewniały okna o różnorodnych formach, ukazujących przechodzenie ze stylistyki romańskiej do wczesnogotyckiej. Najstarsze otwory były zamykane półkoliście, rozglifione do wnętrza. Były wąskie, niewielkich rozmiarów, we wschodniej części kościoła ujmowane wokół archiwolt gzymsami. W XIII wieku zaczęto wprowadzać okna lancetowate, z ostrołucznymi zamknięciami, dużo wyższe i szersze od późnoromańskich. W okresie tym między innymi przekształcono wschodnią elewację prezbiterium, gdzie wstawiono triadę okazałych, profilowanych okien lancetowatych. Wczesnogotyckie okno oświetliło też nawę główną korpusu od zachodu, gdzie na osi umieszczono wysokie okno ostrołuczne, z archiwoltą zdobioną trójkątnymi wgłębieniami, osadzoną na parze przyściennych kolumienek w uskokach muru, rozdzielonych w regularnych odstępach opaskami. Okno to wykazywało uderzające podobieństwo do otworów katedry w Dublinie, być może utworzonych przez tych samych rzemieślników.
W trakcie budowy korpusu kościoła nastąpiła zmiana pierwotnych planów, skutkująca kontrastem stylów pomiędzy częścią wschodnią i zachodnią oraz pomiędzy obiema nawami bocznymi. Wschodnią część nawy południowej rozdzielono cylindrycznymi w przekroju kolumnami, nawiązującymi jeszcze do stylistyki romańskiej, podczas gdy zachodnią część rozdzielono już filarami czworobocznymi. W nawie południowej nad obiema częściami umieszczono takie same półkoliste, profilowane uskokami arkady, nad cylindrycznymi kolumnami osadzone na płaskich kapitelach, a po stronie zachodniej wyrastające bezpośrednio z czworobocznych filarów. W nawie północnej zastosowano arkady profilowane uskokami, ale już z wczesnogotyckimi ostrołukami. Ponadto wschodnie wieloboczne filary północne ujęto półkolumienkami, za wyjątkiem środkowego filara ośmiobocznego. Zachodnie filary nawy północnej otrzymały taką samą formę jak filary południowe. Nieco niezgodne z cysterskim zamiłowaniem do prostoty, a także z zakazami surowej cysterskiej reguły, szereg kapiteli międzynawowych filarów i niektóre wsporniki zostały bogato udekorowane. W większości zastosowano różnorodne motywy roślinne, a także wzory muszelkowe przekształcane w rośliny, typowe dla przejścia od stylu romańskiego do gotyckiego. Ponadto na siedmiu kapitelach ukazano postacie ludzkie i zwierzęce, powstałe z ręki tak zwanego mistrza z Ballintubber.
Główne wejście do kościoła wiodło przez ostrołuczny, profilowany portal zachodni, za którym w grubości muru znajdowała się spiralna klatka schodowa. Wnętrze korpusu w średniowieczu przedzielone było na wysokości czwartego przęsła przegrodą lektorium, oddzielającą przestrzeń dostępną dla świeckich od części przeznaczonej wyłącznie dla zakonników. Za lektorium znajdował się chór ze stallami mnichów, których drewniane tylne ściany odgradzały środkową nawę od naw bocznych. Chór połączony był z krużgankiem portalem w skrajnym wschodnim przęśle nawy południowej, który posiadał bogate profilowanie ze względu na wykorzystywanie w czasie uroczystych procesji. Transept połączony był portalem z zakrystią oraz północnym przejściem z przykościelnym cmentarzem. Przykryte ostrołuczną kolebką prezbiterium dostępne było przez wysoką arkadę tęczy z ostrołuczną, uskokową archiwoltą. W południowej ścianie prezbiterium umieszczono półkolistą wnękę na sedilia.
Klauzura opactwa Boyle w planie powielała schemat najczęściej stosowany w klasztorach cysterskich, w których trzy skrzydła wraz z kościołem od północy otaczały czworoboczny wirydarz. Cechą charakterystyczną dla cystersów było usytuowanie refektarza dłuższą osią w poprzek skrzydła południowego oraz wysunięcie kapitularza ryzalitem z elewacji skrzydła wschodniego. W ostatecznym kształcie prawdopodobnie wszystkie skrzydła były równej wysokości, z dwoma głównymi kondygnacjami krytymi dachem łupkowym. Najważniejsze pomieszczenia klauzury łączył krużganek, przykryty niskim dachem jednospadowym. W skrzydle wschodnim w przyziemiu z transeptem kościoła sąsiadowała prostokątna zakrystia, za którą znajdowała się sala kapitulna. Dalej prawdopodobnie funkcjonowało przejście z krużganka nad rzekę oraz duża sala, być może wykorzystywana do pracy zakonników (fraternia). Piętro skrzydła wschodniego zapewne mieściło dormitorium wraz z latrynami oraz osobnym, ogrzewanym kominkiem pomieszczeniem nad zakrystią. W skrzydle południowym znajdował się wspomniany refektarz, sąsiadujący z kuchnią i być może z kalefaktorium (salą ogrzewaną przez cały okres zimowy). Skrzydła zachodnie zwyczajowo przeznaczano na spiżarnie i składy (cellarium) oraz na pomieszczenia braci świeckich (konwersów), którzy musieli posiadać osobny refektarz i dormitorium. W skrzydle zachodnim musiała się również znajdować główna furta wejściowa na teren klauzury.
Stan obecny
Opactwo choć znajduje się dziś w ruinie i zostało mocno przekształcone w czasach nowożytnych w ramach przebudowy na koszary, to jednak zachowało czytelny średniowieczny układ. Najwięcej pierwotnej substancji zachował kościół klasztorny, zwłaszcza jego wschodnia część z prezbiterium, transeptem, kaplicami i wieżą. Korpus nawowy utracił zewnętrzne ściany obu naw bocznych, przy czym w ostatnich latach niestety w miejscu nawy północnej postanowiono utworzyć szklaną modernistyczną konstrukcję przysłaniającą wczesnogotyckie arkady. Prawie w całości zachowała się zachodnia fasada nawy głównej wraz z wczesnogotyckim oknem i portalem, przetrwało też kilka starszych okien clerestorium. Najważniejszym elementem korpusu pozostają arkady międzynawowe z misternie płaskorzeźbionymi kapitelami, ukazujące postęp prac budowlanych z przełomu romanizmu i gotyku. Dawna klauzura posiada na całym obwodzie zewnętrzny mur, ale spośród pierwotnych pomieszczeń zachowała się jedynie przekształcona zakrystia. Widoczny jest również portal kapitularza, część portalu do sieni przejściowej w skrzydle wschodnim oraz portal wiodący z krużganka do nawy południowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Moore F., The Cistercian Abbey of Boyle, Co. Roscommon, Dublin 2015.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.
Stalley R.A., The Cistercian monasteries of Ireland, London-New Haven 1987.