Historia
Budowę zamku Blarney rozpoczęto około 1480 roku z inicjatywy Cormaca Láidira mac Taidhg MacCarthy i ukończono we wczesnych latach 90-tych XV wieku. Był on jedną z głównych rezydencji klanu MacCarthy, lordów Muskerry, na ziemiach przejętych od rodzin Cogan i Lombard, w ramach stopniowego odzyskiwania terytoriów które utracili trzysta lat wcześniej, gdy zostali wyparci na zachód przez najeżdżających Anglo-Normanów. Stanowił część łańcucha obronnych budowli (Carrignamuck, Kilcrea, Ballea, Macroom, Cloghroe, Cloghphilip) na granicy wyznaczonej przez angielskie osadnictwo, a przez to narażonej na częste konflikty, napaści czy kradzieże. Powstał w okresie powszechnego bezprawia, braku stabilizacji i lokalnych wojen na niskim szczeblu, prowadzonych między różnymi lordami, w tym między różnymi gałęziami tych samych klanów.
Ze względu na szybki wzrost znaczenia i zamożności rodu, dziesiąty lord Muskerry, Cormac Ōg Láidir MacCarthy, na przełomie XV i XVI wieku przebudował zamek do znacznie bardziej okazałej formy. Kolejne, już wczesnonowożytne przekształcenia zamku przeprowadzono pod koniec XVI wieku i na początku XVII stulecia. Były one skupione przede wszystkim na podniesieniu standardu mieszkalnego, gdyż w 1542 roku Tadhg mac Cormaic Óig MacCarthy wraz z innymi irlandzkimi lordami złożył przysięgę wierności i podporządkował się angielskim prawom. Również jego syn, Diarmaid mac Taidhg, nie przejawiał wrogości wobec angielskich rządów, dzięki czemu uzyskał w Limerick szlachecki tytuł. Co więcej ród MacCarthy nie wziął udziału w buncie earla Desmonda przeciwko reformom protestanckiego państwa Tudorów, a na przełomie XVI i XVII wieku sir Cormac mac Diarmada próbował lawirować w trakcie wojny dziewięcioletniej, kiedy większość rodzimej arystokracji zjednoczyła się pod przywództwem Hugha O’Neilla, earla Tyrone, w otwartym sprzeciwie wobec angielskiej korony. Cormac mac Diarmada został co prawda aresztowany po przegranej bitwie pod Kinsale, ale do 1616 roku zdołał odzyskać zamek wraz z pozostałymi dobrami. Kluczenie pomiędzy stronami konfliktu miało wówczas spowodować, iż nazwa Blarney weszła do potocznego języka, zarówno jako rzeczownik odnoszący się do płynnej pochlebczej i perswazyjnej mowy, jak i czasownik oznaczający oczarowanie lub oszukanie pochlebstwami.
W połowie XVII wieku Blarney utraciło status głównej siedziby rodziny MacCarthy, której najważniejsi członkowie, jako earlowie Clancarty, preferowali odtąd zamek Macroom. Wpływ na to mógł mieć fakt, iż w 1646 roku Blarney zostało po raz pierwszy oblężone i zdobyte przez angielskie wojska lorda Broghill, w trakcie walk irlandzkich katolików z angielskimi protestantami. Ponownie zamek zajęty został w 1649 roku przez wojska Olivera Cromwella. Po konfiskacie majątku klanu, Donough MacCarty, pierwszy earl Clancarty zdołał odzyskać Blarney, lecz zapewne zamek nie był w najlepszym stanie po latach wojen. Po raz kolejny, i tym razem ostateczny, MacCarthy’owie utracili Blarney w trakcie walk z końca XVII wieku, na rzecz protestanckich zwolenników króla Wilhelma Orańskiego. W efekcie zamek kilkukrotnie zmieniał właścicieli, aż w 1703 roku zakupiony został przez sir Jamesa Jefferyesa, oficera i burmistrza miasta Cork. Jego wnuk w połowie XVIII wieku uznał starą budowlę za nieprzystosowaną do zamieszkiwania i w sąsiedztwie głównej wieży ufundował gregoriański dwór, jeden z pierwszych przejawów neogotyku na terenie Irlandii. Spłonął on przypadkowo w 1820 roku, przez co rodzina Jefferyesów przeniosła się do miasta, zaś podupadły zamek opuszczono.
Architektura
Zamek zbudowany został na wapiennym wywyższeniu terenu, w dolinie u zbiegu rzeki Blarney i wpadającej do niej od północy rzeki Martin. Pierwotnie okoliczne tereny były mocno nawodnione, miejscami bagienne, pokryte torfowiskami. Zamkowa skała tworzyła suche miejsce po północno – wschodniej stronie mokradeł, łatwe do obrony i skomunikowane jaskinią pod północną częścią założenia, która mogła ułatwiać dojście nad brzeg rzeki. Droga do zamku początkowo wiodła północnym brzegiem Martin, a następnie kamienistym brodem przez płytkie koryto szeroko rozlanej Blarney. Dalej ominąć musiała nadrzeczny klif o wysokości około 8 metrów, na którym wzniesiony został zamek i z którego czerpano materiał do prac budowlanych.
W ostatniej ćwierci XV wieku zamek składał się z niewielkiej, smukłej i wysokiej, czworobocznej wieży mieszkalnej o wymiarach 6,8 x 5,6 metra, mieszczącej w pionie pięć pomieszczeń, z których cztery połączono spiralną klatką schodową w narożniku północo – wschodnim. Narożnik ten pierwotnie był lekko wysunięty nieregularnym kształtem z obwodu wieży i połączony z murem obronnym, wydzielającym po południowo – wschodniej stronie wieży mały dziedziniec. Być może narożnika południowo – zachodniego dziedzińca również chroniła wieża lub baszta. Całość pierwotnie zapewne przypominała zamki Kilcoe lub Kilcrea, kolejne z siedzib rodu MacCarthy.
Najniższą kondygnację pierwotnej wieży mieszkalnej zajmowała wąska i ciemna komora, dostępna jedynie poprzez otwór w stropie. Pomieszczenie na piętrze było podsklepione i doświetlane trzema lub czterema oknami. Znajdować się tam musiał również portal wejściowy, dostępny od wschodu zewnętrznymi schodami lub po drabinie. W ścianie północnej pomiędzy piętrami znajdował się w grubości muru wąski korytarz, dostępny wyłącznie z klatki schodowej, zakończony w narożniku latryną z małym otworem wentylacyjno – doświetlającym. Komnata na drugim piętrze była nieco przestronniejsza, ze względu na zmniejszenie grubości murów na tym poziomie. Dodatkowo była ona wyposażona w narożny otwór strzelecki. Trzecie piętro z dwoma oknami zostało również przykryte sklepieniem, co pozwoliło na najwyższym piętrze nietypowo urządzić w XVI wieku kuchnię z dwoma kominkami. Charakterystyczny układ z kolebkami na co drugiej kondygnacji miał znaczenie przeciwpożarowe. Sklepienia tworzyły bariery zapobiegające szybkiemu rozprzestrzenianiu się ognia, a zarazem nie obciążały murów w nazbyt dużym stopniu.
Na przełomie XV i XVI wieku rozebrana została większość muru obronnego wokół dziedzińca, a jego zachodnia i częściowo północna oraz południowa partia, włącznie z narożną wieżą mieszkalną, wtopione zostały w konstrukcję okazałego donżonu. Ta późnogotycka wieża wzniesiona została na planie prostokąta o wymiarach 19,4 x 11,4 metrów, z osią wzdłużną na linii północ – południe i wysokością około 25 metrów. Starsza wieża mieszkalna utworzyła w nowej bryle narożny ryzalit północno – zachodni, ponadto w elewacji południowej donżonu niewielki uskok muru pozostał na skutek niedokładnie wtopionego starszego muru obronnego. Nowy dziedziniec zamku po przebudowie uzyskał znacznie większe rozmiary. Wjazd w jego obręb zapewniał budynek bramny, połączony pod skosem z południowo – wschodnim narożnikiem donżonu. Po zachodniej stronie wieży, zwieńczony krenelażem mur ciągnął się wzdłuż rzeki na odległość nieco ponad 64 metrów, gdzie kończył się obłą basztką przystosowaną do użycia broni palnej, wyposażoną w pięć otworów strzeleckich na każdej z dwóch kondygnacji. Kolejne dwie podobne baszty prawdopodobnie chroniły narożniki południowo – zachodni i południowo – wschodni.
Elewacje donżonu rozdzielone były licznymi, w większości nieregularnie rozmieszczonymi otworami okiennymi, doświetlającymi i strzeleckimi. Najwcześniejsze, umieszczone w najstarszej części wieży, miały formy szczelinowe, z zamknięciami prostymi i uformowanymi w ośle grzbiety. Podobne, ale nieco większe okna ze sfazowanymi ościeżami i wewnętrznymi rozglifieniami zastosowano w murach dobudowanych na przełomie XV i XVI wieku. Na najwyższym piętrze wnętrza doświetlały okna dwudzielne, zamknięte oślimi grzbietami. Wyjątkowym elementem był dobudowany w pierwszej połowie XVI wieku wykusz okienny, osadzony na pierwszym piętrze elewacji północnej na trzech piramidalnych wspornikach, w miejscu starszego okna z końca XV wieku. Ponadto proste czworoboczne otwory stanowiły ujścia kanałów latrynowych. W celu zabezpieczenia przed wilgocią, zewnętrzne elewacje donżonu u schyłku średniowiecza były otynkowane, być może za wyjątkiem ciosów wzmacniających narożniki budowli. Zwieńczenie donżonu stanowiło wydatne przedpiersie z machikułami i krenelażem, osadzone na podłużnych ostrosłupowych konsolach w późnych latach XVI wieku, na miejscu starszego, rozebranego przedpiersia. Machikuły pełniły nie tylko rolę obronną, ale zapewniały też odpływ wody deszczowej, a to za sprawą ustawionych pod skosem kamiennych płyt tworzących chodnik straży. Przedpiersia nie utworzono na całym obwodzie wieży, uznając część północną za wystarczająco zabezpieczoną naturalnymi warunkami terenu. Bryłę donżonu urozmaicała niejednakowa wysokość, bowiem jej najstarsza część była nieco niższa, a narożnik północno – wschodni nadbudowany do formy wieżyczki wartowniczo-obserwacyjnej. Po stronie zachodniej i południowej najstarszej partii wtórnie zawieszono narożny machikuł, o formie identycznej jak przedpiersie z pozostałej części donżonu.
Wejście do donżonu umieszczono na poziomie dziedzińca w ścianie wschodniej, w ostrołucznym portalu z żelazną kratą zamykaną ruchem wahadłowym do wnęki oraz drzwiami zamykanymi ryglem osadzanym do otworu w ścianie. Wschodni mur wieży utworzono bardzo masywny, szerokości około 3,8 metra, dzięki czemu mógł on pomieścić przedsionek, spiralną klatkę schodową w narożniku północno – wschodnim oraz prostokątną komorę dla strażnika. Z tej ostatniej odźwierny miał widok na wejście za pomocą przebitego pod skosem otworu, operował też łańcuchem, za pomocą którego zamykano kratę w wejściu. Jeśli napastnicy zdołaliby się przebić przez kratę i drzwi, narażeni byli na ostrzał z góry w przedsionku, gdzie umieszczono otwór tak zwanej mordowni. Kolejne drzwi oddzielały przedsionek od klatki schodowej, podczas gdy przejście na wprost z przedsionka stało otworem. Środkową część przyziemia donżonu zajmowało podłużne i ciemne, przykryte drewnianym stropem pomieszczenie, przypuszczalnie służące do składowania trunków i pożywienia. Początkowo było ono doświetlane jedynie rozglifionym do wnętrza otworem północnym, przebitym przez mur o grubości aż 4,1 metra Okno to utworzono ze starszej strzelnicy pierwszego muru wokół dziedzińca z końca XV wieku. Jak na przyziemie było stosunkowo duże i wyróżniało się dekoracyjną archiwoltą, przeniesioną z innego, zapewne rozebranego miejsca (pierwotnie okno było dwudzielne, ale po umieszczeniu w północnym murze skrócono je do pojedynczego prześwitu).
Drugą kondygnację donżonu zwieńczono ostrołocznym sklepieniem kolebkowym, pod którym za pomocą drewnianego stropu wydzielono jeszcze ciemne półpiętro o przeznaczeniu magazynowym. Druga kondygnacja ze względu na pierwotnie słabe oświetlenie, zapewne miała początkowo przeznaczenie gospodarcze. Jej główne pomieszczenie połączone było z dwoma komorami w grubości muru, z których jedna zapewniała przejście na piętro sąsiedniego budynku bramnego. Pomieszczenie łączyło się też z klatką schodową w narożniku północno – wschodnim, która dostępna była z wnęki okiennej, poprzez mały przedsionek do środka którego można było zajrzeć otworem z głównego pomieszczenia. W grubym murze północnym utworzono korytarz łączący starą i nową klatkę schodową, ponadto powyżej, na poziomie półpiętra, ze starszej klatki schodowej wyprowadzono zakręcające przejście do latryny. W murze zachodnim na tym samym poziomie półpiętra utworzono wąską komorę, połączoną schodkami jedynie z pomieszczeniem w najstarszej części wieży oraz z wnęką okienną na wyższym piętrze.
Główne pomieszczenie trzeciej kondygnacji donżonu posiadało większe rozmiary, ze względu na zmniejszenie grubości murów obwodowych. Było stosunkowo dobrze oświetlone oknami z każdej strony za wyjątkiem północnej. Tam w grubości muru między dwoma klatkami schodowymi mieściła się prostokątna komora, pierwotnie być może o funkcji obronnej lub służąca jako pomieszczenie do odosobnienia. Główna komnata na czwartej kondygnacji pierwotnie przykryta była sklepieniem. Korytarz w grubości muru łączył ją z klatką schodową i za pomocą bocznego przejścia z latryną w grubości muru północnego. Największe rozmiary w planie oraz wysokość miała komnata piątej kondygnacji. Przypuszczalnie mieściła ona aulę (ang. hall), główną komnatę reprezentacyjną, nietypowo usytuowaną na samej górze wieży. Jako że nie posiadała ona żadnego kominka, musiała być ogrzewana centralnym paleniskiem, z którego dym ulatywał poprzez więźbę dachową. Jej oświetlenie zapewniały z każdej strony okna osadzone w dużych, ostrołucznie zamkniętych wnękach.
Stan obecny
Blarney jest dziś prawdopodobnie najbardziej znanym zamkiem na terenie Irlandii, wyróżniającym się okazałą późnośredniowieczną wieżą mieszkalną, przypominającą starsze o parę stuleci donżony. W bryle masywnego późnogotyckiego budynku wciąż wyraźnie widoczna jest starsza wieża mieszkalna z końca XV wieku, rozpoznawalna zwłaszcza od strony północnej po szczelinie konstrukcyjnej na styku budowli z dwóch etapów. Niestety duża część okien donżonu została przekształcona pod koniec XVI wieku i w XVII stuleciu. Ponadto południowe i zachodnie okna pierwszego piętra powiększono w XVIII stuleciu, a część z obramień okiennych i portalowych, zwłaszcza w sąsiednim budynku bramnym, odnowiono lub wymieniono w XIX stuleciu. Wewnątrz donżonu w okresie renesansu zainstalowano kominki. Nie zachowało się natomiast sklepienie głównego pomieszczenia na poziomie czwartej kondygnacji, nie ma też dziś podziałów miedzy kondygnacjami w miejscach gdzie znajdowały się drewniane stropy. W większości rozebrany został mur obronny wokół dziedzińca z pierwszej połowy XVI wieku. Zachował się tylko jego odcinek północny wraz z narożną basztą północno – zachodnią. Przetrwała też wolnostojąca obecnie baszta południowo – zachodnia i południowo- wschodnia. Teren po wschodniej stronie donżonu został znacznie przekształcony w czasach nowożytnych. Wyróżnia się obecnie półkolistą basteją z drugiej połowy XVI wieku oraz ruinami gregoriańskiego dworu. Po stronie północno – wschodniej przetrwała późnośredniowieczna baszta, przebudowana w okresie nowożytnym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dowd M., Caves on the Blarney Castle estate, Co. Cork, and the association between caves and castles in medieval Ireland, „Irish Speleology”, 21/2014.
Hamlyn K., Samuel M., Blarney Castle: its history, development, and purpose, Cork 2007.
Leask H.G., Irish castles and castellated houses, Dundalk 1951.
Lyttleton J., Blarney Castle: An Irish Tower House, Cork 2011.
Salter M., The castles of South Munster, Malvern 2004.
Sweetman D., The Medieval Castles of Ireland, Woodbridge 2000.