Historia
Cysterskie opactwo w Bective („Beatitudo Dei”) ufundowane zostało w 1147 roku, jako pierwsza filia klasztoru w Mellifont. Miejscowe dobra nad brzegiem rzeki Boyne podarowane zostały zakonnikom przez Murchada O’Melaghlin, króla Mide. Już w chwili przekazania zajęte były przez niewielką społeczność wiejską rozlokowaną przy rzecznym brodzie, lecz dopiero po anglo-normańskiej inwazji na Irlandię w 1169 roku objęte zostały intensywnym osadnictwem, wspomagającym rozwój opactwa, a w konsekwencji zwiększającym jego zamożność i możliwości prowadzenia rozbudowy. Pierwsze zabudowania klasztorne zapewne były wyłącznie konstrukcji drewnianej. Do budowy murowanego kościoła oraz klauzury przystąpiono dopiero w XIII wieku, po około stu latach od fundacji, gdy sytuacja majątkowa klasztoru uległa stabilizacji.
Klasztor posiadał stosunkowo wysoki status, bowiem w 1195 roku wybrano go na miejsce złożenia doczesnych szczątków lorda Hugha de Lacy, zamordowanego dziewięć lat wcześniej w Durrow, choć część jego ciała (głowę) przeniesiono do augustyńskiego opactwa św. Tomasza w Dublinie. Konflikt z augustynami oczywiście nie wynikał wyłącznie z chęci prowadzenia modłów nad grobem zmarłego, ale dotyczył majątków ziemskich, jakie miał otrzymać klasztor w którego wnętrzu spoczął de Lacy. Augustianie pragnęli posiadać również resztę ciała lorda, złożyli więc skargę do Stolicy Apostolskiej. Simon Rochfort, biskup Meath, archidiakon Meath, a także Gilebert, przeor Duleek, zostali wyznaczeni przez papieża Innocentego III jako sędziowie w celu rozstrzygnięcia sporu. Wyrok zapadł ostatecznie w 1205 roku, na niekorzyść zakonników z Bective.
W 1217 roku opat Bective wziął udział w zamieszkach w Jerpoint, po kórych oskarżony został o uwięzienie i zabicie mężczyzny osadzonego wewnątrz pnia drzewa. W 1228 roku, w trakcie podróży po Irlandii, Bective odwiedził opat Stephen z Lexington, który opisał je jako silnie ufortyfikowane. W XIV wieku ilość wzmianek o opactwie była równie mała. W 1380 roku opat Bective, podobnie jak inni opaci domów klasztornych w Pale, otrzymał nakaz od króla Ryszarda II, aby żaden Irlandczyk ani żaden wróg króla nie mógł być dopuszczony do konwentu, co było ponownym ogłoszeniem aktu Edwarda III z Kilkenny w 1366 roku. W 1384 roku Bective, określane jako Bekty i Bexty, sprawować miało kontrolę nad ziemiami, dziesięcinami i folwarkiem zwanym Lekbla w hrabstwie Meath, posiadało też dziesięciny z kościołów Loghcreue i Demor, a opat czerpał korzyści z folwarku Raynghan, 60 akrów gruntów ornych i 1 akru łąki w Kilgheny.
W XV wieku opaci Bective brali czynny udział w polityce Meath i Pale, mając za patrona Geralda FitzGeralda, ósmego earla Kildare. Ten możny szlachcic nawiązał kontakt z zakonnikami kiedy poślubił Alison FitzEustace, córkę Rolanda FitzEustace, lorda Portlester, posiadającą majątki w pobliżu Bective. Gerald i Roland rozbudowali obwarowania wzdłuż granicy Pale, czyli obszaru najsilniejszego angielskiego osadnictwa w Irlandii. Objęła ona również Bective, czyniąc tamtejszy klasztor jednym z najsilniej ufortyfikowanych konwentów cysterskich w kraju. Zarazem malejąca liczba mnichów i brak pracujących na grangiach braci świeckich, doprowadziły do pomniejszenia klauzury oraz kościoła klasztornego.
Opactwo w Bective było jednym z pierwszych irlandzkich klasztorów, jaki zlikwidowano na skutek reformacji i działań króla Henryka VIII. Ostatniemu opatowi o imieniu John Englishe zajęto kościół, klauzurę wraz z pewnymi innymi budynkami, dwieście pięć akrów ziemi ornej, siedem łąk i trzydzieści trzy pastwiska, a także młyn wodny i jaz rybacki. Do zamknięcia konwentu doszło w 1536 roku, a już w następnym roku sir John Alen, pełniący urząd mistrza zwojów (ang. master of the rolls), napisał do komisarzy angielskich w Irlandii z radą, aby kamienie z budowli opactwa wykorzystać do naprawy zamku Trim. Również w 1537 roku dzierżawę gruntów Bective otrzymał na 21 lat Thomas Agard, królewski sługa Henryka VIII, skarbnik irlandzkiej mennicy i nadzorca celników irlandzkich portów. Nowy właściciel zabudowania opactwa przekształcił w rezydencję mieszkalną i w 1545 roku przedłużył dzierżawę. Funkcje mieszkalne, od 1639 roku własność rodziny Boltonów, Bective pełniło zapewne do XVIII stulecia.
Architektura
Opactwo założone zostało w zakolu Boyne, na łagodnie opadającym ku rzece stoku, w miejscu gdzie funkcjonował bród. Konwent składał się z kościoła klasztornego, usytuowanych po jego południowej stronie zabudowań klauzury i zabudowy stanowiącej zaplecze gospodarcze opactwa. Ta ostatnia mieściła się po stronie zachodniej, skąd też poprowadzony był ku klauzurze obmurowany kanał z czystą wodą. Budowniczowie opactwa wykorzystywali lokalny kamień, pochodzący z pobliskiego kamieniołomu na południowym brzegu rzeki Boyne, naprzeciwko opactwa. Czerpano stamtąd łamany wapień oraz lepiej opracowany piaskowiec.
Kościół klasztorny założony został na planie krzyża łacińskiego, posiadał więc rzut właściwy dla najwcześniejszych opactw cysterskich. Składał się z korpusu nawowego o typie trójnawowej, sześcioprzęsłowej bazyliki, transeptu z sąsiadującymi od wschodu dwoma parami prostokątnych kaplic, a także prezbiterium o rzucie zbliżonym do kwadratu. Zgodnie z surową regułą cysterską kościół pierwotnie był budowlą bezwieżową, jedynie nad przecięciem naw znajdować się mogła niewysoka dzwonnica. Całość miała około 45 metrów długości i 36 metrów szerokości na odcinku transeptu. W XV wieku korpus kościoła został skrócony, przy czym nową fasadę wzmocniono smukłą czworoboczną wieżą. Co więcej usunięto nawę południową, a arkady międzynawowe zamurowano. Uzyskana w ten sposób przestrzeń powiększyła obszar wirydarza. Skróceniu uległ ponadto transept kościoła, w którym zamontowano węższe arkady.
Korpus nawowy kościoła pierwotnie był prosty i surowy, ucieleśniający cysterskie dążenie do pokory z pierwszych wieków historii zakonu. Podzielono go nieprofilowanymi arkadami, podobnymi w konstrukcji do arkad klasztoru Hore i Tintern. Wczesnogotyckie archiwolty arkad utworzono ostrołuczne, opadające na kwadratowe filary. Narożniki filarów i łuków, ścięte prostą fazą, zbudowano z miękkiego żółtego piaskowca. Okna w nawie głównej utworzono w osiach archiwolt. Miały wewnątrz głębokie rozglifienia, wysokie i strome parapety oraz ostrołuczne zamknięcia, ale co ciekawe, od strony zewnętrznej formy czwórliści o profilowanych obramieniach, podobnie jak w katedrach Kilkenny i Gowran. Zapewne formę ostrołuczną miały pozostałe okna korpusu. Wielkością wyróżniać się mogło zachodnie okno nawy głównej, wschodnie okno prezbiterium i północne okno transeptu, ewentualnie na którejś z tych ścian mogły się znajdować triady wczesnogotyckich okien lancetowatych. W XV wieku część z okien kościoła powiększono, między innymi dwa otwory clerestorium przebudowano na większe, trójdzielne, z pięciolistnymi maswerkami.
Zabudowania klauzury w XIII wieku obejmowały trzema skrzydłami i krużgankami obszerny, kwadratowy wirydarz o bokach długości około 18 metrów. W skrzydle wschodnim w przyziemiu mieściła się wąska zakrystia, sąsiadująca z południowym ramieniem transeptu kościoła. Za nią znajdował się kwadraty w planie kapitularz, czyli jedno z najważniejszych pomieszczeń w opactwie, w którym zakonnicy codziennie gromadzili się pod przewodnictwem opata na obrady, sądy i inne spotkania. Kapitularz był przykryty sklepieniem krzyżowym bezżebrowym, opartym na centralnym ośmiobocznym filarze. Zapewne był dostępny z krużganka okazałym portalem flankowanym przez dwa przeźrocza i oświetlany przez dwa okna wschodnie. Przy ścianach mieściły się kamienne ławy dla obradujących mnichów. Dalej znajdowało się wąskie przejście z krużganka na teren po wschodniej stronie klasztoru, a następnie duże pomieszczenie, być może o funkcji fraterni, a więc pomieszczenia do prac dziennych zakonników. Piętro skrzydła wschodniego tradycyjnie mieściło dormitorium i usytuowane na skraju latryny. W skrzydle południowym znajdowały się dwa pomieszczenia flankujące większą środkową salę, zgodnie z cysterskim zwyczajem wysuniętą ryzalitowo ku południowi z obrysu skrzydła. W opactwie Bective także skrajne części skrzydeł zachodniego i wschodniego były lekko wysunięte przed skrzydło południowe, co tworzyło charakterystyczną elewację z trzema ryzalitami o trójkątnych szczytach. Środkowa sala południowa zapewne mieściła refektarz, obok zaś znajdować się musiała kuchnia oraz być może kalefaktorium, czyli jedno z nielicznych ogrzewanych w ziemie pomieszczeń. Skrzydła zachodnie zwyczajowo przeznaczane były na spiżarnie i magazyny (cellarium) oraz na pomieszczenia dla braci świeckich, którzy musieli posiadać osobny refektarz i dormitorium. W Bective skrzydło zachodnie było piętrowe, o czym świadczyłaby spiralna klatka schodowa umieszczona przy ścianie zachodniej.
W drugiej połowie XV wieku klauzura uległa w planie znacznemu pomniejszeniu, stała się bardziej zwarta i lepiej przystosowana do obrony. Skrzydła zachodnie i południowe przesunięto kosztem wielkości wirydarza, pozostawiono w użytku jedynie środkowe z pomieszczeń przyziemia cellarium. Skrzydło wschodnie pozostało na pierwotnym miejscu, ale zostało ono skrócone w części południowej. Głównym nowym elementem stała się masywna wieża w narożniku południowo – zachodnim, usytuowana na styku skrzydła zachodniego i południowego. Ponad przykrytym kolebką przyziemiem posiadała ona jeszcze trzy piętra, zwieńczone otwartą galerią obronną z blankowanym przedpiersiem. Z południowych narożników wieży ryzalitowo wysunięto dwie kwadratowe wieżyczki, wyższe od głównego bloku wieży. Południowo – zachodnia mieściła spiralną klatkę schodową, a obie zapewne mogły służyć do celów strażniczo – obserwacyjnych. Wnętrza głównych pomieszczeń wieży pełniły funkcje mieszkalne, były bowiem wyposażone w latryny i kominki.
Krużganek po przebudowie XV-wiecznej uzyskał nowe północne ramię na miejscu dawnej nawy południowej kościoła, natomiast zachodnie i południowe ramiona krużganków utworzono bliżej wschodniego, przez co późnogotycki wirydarz był mały i mocno zacieniony. Późnogotyckie korytarze przykryto kamiennym, prawie płaskim sklepieniem kolebkowym i wkomponowano w przyległe zabudowania, tak że nietypowo piętra skrzydeł znalazły się na nimi. Z tego powodu od strony wirydarza krużganki podparto masywnymi przyporami. Pomiędzy nimi utworzono trójdzielne przeźrocza z profilowanymi ostrołucznymi arkadami, w archiwoltach wypełnionymi pięciolistnymi maswerkami i opuszczonymi w każdym przeźroczu na dwa podwójne filarki i dwa filarki przyścienne. W jednej z południowych arkad umieszczono płaskorzeźbiony wizerunek opata. Jego postać umieszczono pod baldachimem o formie tak zwanego oślego grzbietu, z tarczą herbową wewnątrz, w pozycji klęczącej, z podniesioną do modlitwy głową i pastorałem w ręku. Autor mistrzowsko utworzył pozę postaci, gdyż pochylenie głowy zostało delikatnie zrównoważone przez krzywiznę szat, co więcej uzyskał delikatną sugestię ruchu i pokory. Oprócz wizerunku opata wnętrze XV-wiecznych krużganków udekorowano kilkoma płaskorzeźbionymi, przeplatającymi się wiciami roślinnymi, z motywami liści i ptakiem w południowym skrzydle.
Stan obecny
Do czasów współczesnych z dawnego opactwa cysterskiego zachowały się głównie zabudowania klauzury, przebudowane w XVI wieku na rezydencję mieszkalną. Pierwotny kościół klasztorny uległ prawie całkowitemu zniszczeniu, za wyjątkiem porozrzucanych pojedynczych fragmentów murów transeptu, jednej z arkad południowego ramienia transeptu i znaczniejszego odcinka ściany południowej nawy głównej wraz z arkadami międzynawowymi i oknami clerestorium. Przetrwała ponadto smukła wieża z XV wieku wraz z odcinkiem zachodniego muru.
Z zabudowań XIII-wiecznej klauzury przetrwało czworoboczne podsklepione pomieszczenie cellarium w skrzydle zachodnim, ze schodami wiodącymi na przebudowane w XV wieku piętro. XIII-wieczna jest również zewnętrzna ściana skrzydła południowego oraz duża część murów skrzydła wschodniego. Pozostałe partie skrzydła południowego i zachodniego w większości pochodzą z XV wieku. Do najcenniejszych elementów z pewnością należą krużganki, uznawane za najlepiej zachowane spośród cysterskich klasztorów w Irlandii. Warto także zwrócić uwagę na XIII-wieczne okna pierwotnego clerestorium kościoła, wraz z zachowanym sąsiednim trójdzielnym oknem maswerkowym z XV wieku. Przekształcenia XVI-wieczne spowodowały powiększenie lub przebicie dużych czworobocznych okien, utworzenie schodów przed elewacją południową, umieszczenie piekarni z piecem we wnętrzu zakrystii, czy kominka we wnętrzu kapitularza.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leask H.G., Bective Abbey, Co. Meath, „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, Sixth Series, Vol. 6, No. 1/1916.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.
Stalley R.A., The Cistercian monasteries of Ireland, London-New Haven 1987.
Stout G., Bective Abbey, Co. Meath, Heritage Guide No. 76, Navan 2017.
Stout G., Stout M., The Bective Abbey Project, Co. Meath. Excavations 2009–2012, Dublin 2016.