Historia
Osadnictwo na terenie Beaghmore małej grupy ludzi, związanej z kulturą Windmill Hill, rozpoczęło się w okresie neolitu, około 3300 roku p.n.e. Społeczność ta zajmowała się prymitywną uprawą rolną, prowadzoną raczej sezonowo niż stale. Kultywowano małe połacie ziemi, a po wyczerpaniu gleby ciągłymi uprawami lub na skutek nieurodzajów spowodowanych warunkami klimatycznymi, czasowo przenoszono się na inne miejsca. W epoce brązu pierwotna ludność odeszła lub została wyparta przez mieszaną społeczność kultury Windmill Hill i pucharów dzwonowatych, która postanowiła w Beaghmore założyć kompleks budowli służących do uroczystych zgromadzeń i pochówków. Prace nad nim trwały przez wiele lat, w kilku fazach, pomiędzy 1550 a 800 rokiem p.n.e. W epoce żelaza zespół kromlechów i grobowców kurhanowych zapewne nie był już użytkowany.
Architektura
Kompleks zlokalizowany został na skalnym podłożu zwanym Blackrock, wznoszącym się po południowej stronie torfowiska i obfitującym w znaczną ilość różnych odmian kamienia (kwarcu, porfiru, diorytu, dolerytu, andezytu, granitu). Megalityczne budowle usytuowane zostały w ten sposób, iż utworzyły cztery wyraźne grupy, z których trzy rozdzielono rodzajem grobli, czy też wybrukowanych szerokich ścieżek, które mogły jednak powstać przed megalitycznymi budowlami (być może stanowiły rozgraniczenia działek pierwszych rolników lub powstały w trakcie czyszczenia gruntu z luźnych kamieni, tuż przed przystąpieniem do budowy). Całość składała się z 7 kamiennych kręgów, 8 lub 9 kamiennych rzędów i 12 kurhanów (ang. cairns), przy czym w nieco dalszej odległości na wschodzie zbudowano dwa kolejne kromlechy, a na południowym – zachodzie dwa kurhany.
Po stronie wschodniej wzniesiono dwa kromlechy z małym kurhanem pomiędzy nimi i niewielkim dziedzińczykiem od wschodu, utworzonym przez krawędzie kamiennych kręgów. Z tego środkowego obszaru wyprowadzono dwie linie kamieni, których najbardziej skrajne zachodnie głazy tworzyły niejako portalowe wejście na wspomniany 3 metrowej długości dziedziniec przed kurhanem, a pozostałe rodzaj długiej alei. Co nietypowe jedna z linii tworzących aleję utworzona została z czterech spiczastych głazów, podczas gdy drugą utworzono z dwunastu kamieni przysadzistych, mniej więcej o połowę niższych. Ponadto po zewnętrznej stronie obu linii głazów utworzono dwa kolejne rzędy kamieni, oddalających się od siebie w miarę przesuwania ku wschodowi. Z dziedzińca dwie szczeliny między kamieniami kręgów umożliwiały przejście do ich wnętrza. Kromlech południowy, raczej nieregularny w planie, o wymiarach 9,4 x 11,9 metrów, ułożony został z co najmniej 52 kamieni. Kromlech północny złożono z 43 nieco większych kamieni, ułożonych na planie koła o średnicy 9,7 metrów. Kurhan posiadał około 3 metry średnicy oraz czworoboczny pochówek pośrodku (ang. cist), umieszczony na płaskim kamieniu otoczonym pięcioma kolejnymi kamieniami i przykrytym płaskim głazem (ang. capstone).
Południową część środkowej partii założenia zajmował podobny układ dwóch kromlechów z kurhanem pomiędzy nimi i wiodącą w jego stronę aleją, ale całość różniła się kilkoma cechami. Kurhan znalazł się po południowej stronie kamiennych kręgów, dlatego aleja utworzona z dwóch rzędów głazów, zorientowana w tym samym kierunku co aleja ze wschodniej grupy, nie miała kontaktu z kromlechem zachodnim. Nie utworzono wyraźnego dziedzińca pomiędzy aleją i kurhanem, chociaż pomiędzy wszystkimi trzema budowlami znalazła się wolna przestrzeń, która ewentualnie mogła służyć do celów rytualnych. Ponadto kamienie tworzące aleję nie rozchodziły się i były ułożone w przybliżeniu równolegle do siebie. Kurhan posiadał około 4,5 metra średnicy, a w jego wnętrzu również znajdował się pośrodku pochówek. Nieregularny krąg wschodni o wymiarach około 15,8 x 17 metrów utworzony został z co najmniej 30 kamieni. Kromlech zachodni uzyskał średnicę około 16,4 metrów, z co najmniej 46 kamieniami rozłożonymi po obwodzie. Pomiędzy obydwoma kręgami pozostawiono jedynie wąską wolną przestrzeń.
W odległości około 9 metrów od południowej grupy znajdował się samotny, nieduży kurhan o średnicy 2,4 metra. Niejako oddzielał on grupę południową od północnej, najoryginalniejszej w całym kompleksie Beaghmore. Grupa północna składała się przede wszystkim z dużego kamiennego kręgu o średnicy niecałych 18 metrów, najbardziej interesującej budowli w całym kompleksie. Jego wnętrze wypełniono aż 884 niewielkimi kamieniami, a co najmniej 52 większe głazy utworzyły krawędź kręgu. Wewnętrzne kamienie umieszczono tak blisko siebie, że utrudniały poruszanie wewnątrz kręgu, z drugiej strony raczej niemożliwe było chodzenia po nich. Raczej nie zastosowano żadnego planu w ich rozmieszczeniu, bowiem niektóre rozmieszczone były w liniach, a niektóre wzdłuż krawędzi kromlechu. Prawdopodobnie celem umieszczenia ogromnej ilości kamieni było zakazanie poruszania się wewnątrz kromlechu. Jego południowo – wschodnią krawędź naruszył kurhan o średnicy 3 metrów, którego dwie trzecie umieszczono wewnątrz kręgu, a pozostałą część po stronie zewnętrznej. Tworzące go kamienie zostały dokładnie dopasowane, wskazując na duże umiejętności budowniczych. Po stronie wschodniej i zachodniej w odległości paru metrów znajdowały się jeszcze dwa kurhany: o średnicy 2,4, metra i 4,5 metra, oba wolnostojące.
Grupa zachodnia w ogólnym założeniu powielała schemat zastosowany w dwóch pierwszych grupach. Składała się z dwóch kromlechów, dość znacznie od siebie oddalonych, wydzielających dziedzińczyk zamknięty od zachodu kurhanem. Kurhan ten usytuowany został na pagórku, który dominował nad całym kompleksem i mógł stanowić centralną część odprawianych w Beaghmore ceremonii. Kromlech południowy o średnicy około 8,5 metra złożono z co najmniej 33 kamieni ustawionych wzdłuż krawędzi obwodu. Kromlech północny uzyskał średnicę wielkości 9,7 metrów i obwód z 25 kamieniami, z których dwa południowe wyróżniono wielkością na podobieństwo portalowego wejścia do kręgu. Z dziedzińca między kromlechami wyprowadzono ku północnemu – wschodowi pojedynczy rząd kamieni, długi na około 20 metrów. Zgodnie z jego osią jeszcze dalej po stronie wschodniej rozmieszono kolejne trzy kurhany. Kierunek północno – wschodni miał ewidentnie najważniejsze znaczenie dla budowniczych wszystkich grup kompleksu, na tej osi były bowiem zorientowane prawie wszystkie rzędy kamieni.
Stan obecny
Beaghmore jest najbardziej złożonym kompleksem kromlechów i kurhanów na terenie hrabstwa Tyrone, a być możne nawet w całej północnej części Irlandii. Odkryte pod koniec lat trzydziestych XX wieku, stanowisko zostało przebadane w latach 40-tych i 60-tych tamtego stulecia, kiedy to przeszło pod opiekę rządową i zostało udostępnione dla zwiedzających. Obecnie kompleks składa się z siedmiu kromlechów, ośmiu rzędów i kilku kurhanów o rożnym stanie zachowania. Złożony jest z ponad tysiąca dużych kamieni, nie licząc mniejszych elementów tworzących kurhany. Jego przeznaczenie pozostaje tajemnicą, lecz prawdopodobnie związane było z grzebaniem najokazalszych członków szczepu, być może służyło też jako miejsce zgromadzeń i odprawiania ceremonii lub uroczystości.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
May A., Mitchell G.F., Neolithic Habitation Site, Stone Circles and Alignments at Beaghmore, Co. Tyrone, „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, Vol. 83, No. 2/1953.
Pilcher J.R., Archaeology, Palaeoecology, and C¹⁴ Dating of the Beaghmore Stone Circle Site, „Ulster Journal of Archaeology”, Third Series, Vol. 32/1969.
The Old Stones. A Field Guide to the Megalithic Sites of Britain and Ireland, red. A.Burnham, London 2018.