Historia
Kościół w Banagher według niepotwierdzonej tradycji założony miał zostać przez świętego Muiredhacha O’Heney w XI wieku lub nawet przez świętego Patryka w V wieku. W rzeczywistości powstał najpewniej w pierwszej ćwierci XII wieku. Po raz pierwszy pojawił się w przekazach pisanych w 1121 roku, kiedy to w Rocznikach Ulsterskich zapisano, iż król Ciannacht został zabity przez własnego krewnego na cmentarzu „Bennchar”. W pierwszej ćwierci XIII wieku kościół powiększono o prezbiterium oraz o sąsiedni grobowiec, natomiast w XV wieku przebudowano wnętrze w celu umieszczenia w prezbiterium zakrystii, bez konieczności dobudowywania osobnego aneksu. Do porzucenia kościoła przypuszczalnie przyczyniła się w XVI wieku reformacja. W 1622 roku znajdował się już w ruinie. Pierwsze prace remontowe podjęto w 1883 roku, ale kompleksową i profesjonalną renowację, poprzedzoną badaniami archeologicznymi, przeprowadzono dopiero w latach 70-tych XX wieku.
Architektura
Kościół zbudowany został na wzgórzu o znacznej wysokości, położonym na rozległym zboczu, lekko opadającym od strony góry na południowym – wschodzie ku dolinie rzeki Roe na północy. Szczytową partię wzniesienia oprócz centralnie położonej świątyni zajął niewielki grobowiec po stronie południowo – wschodniej. Niżej na zboczu po stronie północno – zachodniej usytuowano czworoboczny wieżowy budynek mieszkalny z XIII lub XIV wieku, prawdopodobnie przeznaczony dla miejscowego księdza. Teren pomiędzy budynkami zajmowany był przez cmentarz, który zapewne już we wczesnym średniowieczu zabezpieczono jakąś formą ogrodzenia.
Kościół z pierwszej połowy XII wieku był prostą budowlą salową na planie prostokąta o wymiarach wnętrza 10,8 x 6,1 metra, do której w pierwszej ćwierci XIII wieku dobudowano po stronie wschodniej węższe i niższe, również prostokątne prezbiterium o wymiarach 6,3 x 4,5 metra. Mury nawy o grubość 0,8-0,9 metra wykonano ze z grubsza opracowanego, układanego warstwami piaskowca, uzupełnianego licznie kamieniami płaskimi i nieregularnymi. Lepiej ociosane kamienie umieszczono głównie w dolnych partiach i w narożnikach, podczas gdy górne części murów utworzono z większej ilości drobnego materiału budowlanego, co mogło być efektem późniejszej przebudowy. Równych warstw trzymano się głównie od strony zewnętrznej, natomiast elewacje wewnętrzne przeważnie wzniesiono w nieregularnym układzie murarki. Mury prezbiterium uzyskały podobną, około 0,8 metrową grubość, przy czym wniesiono je z większych i lepiej opracowanych niż w nawie ciosów. Obie części kościoła ujęto sfazowanym cokołem.
Wejście do kościoła umieszczono na osi ściany zachodniej nawy. Od strony zewnętrznej uskokowy portal uzyskał prostokątne obramienie o starannie profilowanych krawędziach, a wewnątrz półkoliste zamknięcie z dokładnie opracowanych klińców. W południowym ościeżu na wysokości 0,7 metra nad progiem wtórnie utworzono wnękę, być może przeznaczoną na naczynie ze święconą wodą. Oświetlenie nawy zapewniło pojedyncze okno południowe, nieco przesunięte od osi ściany ku wschodowi, półkoliście zamknięte, ujęte uskokowym obramieniem i rozglifione do wnętrza. Pierwotnie mogło być zamykane drewnianą okiennicą, blokowaną ryglem zasuwanym do otworów w ościeżu. Podobne okno zapewne znajdowało się też w ścianie wschodniej nawy, ale zostało ono usunięte po dobudowaniu prezbiterium. Okna nawy, podobnie jak portal wejściowy, charakteryzowały się formą przejściową pomiędzy najprostszymi typami wczesnochrześcijańskich, przedromańskich budowli sakralnych a bardziej wyszukaną architekturą romańską.
Prezbiterium miało znacznie jaśniejsze wnętrze od ciemnej nawy, bowiem doświetlane było oknami od północy, wschodu i południa. Południowe okno było szeroko rozglifione do wnętrza i podobnie jak w nawie półkoliście zamknięte, ale otrzymało o wiele bogatsze profilowanie zewnętrznych i wewnętrznych obramień, zdobionych potrójnymi wałkami i wklęskami. We wschodniej ścianie prezbiterium pierwotnie znajdować się mogły trzy otwory, z których środkowy był szerszy niż dwa boczne. Być może w XV wieku triada wschodnich otworów romańskich przekształcona została na pojedyncze okno ostrołukowe.
Wewnątrz kościoła prezbiterium od nawy rozdzielono półkolistą arkadą tęczy, utworzoną z osadzonych w narożnikach przyściennych kolumienek. Każda z kolumienek była w 3/4 okrągła, posadowiona bezpośrednio na cokole. Ponadto kolumienki pierwotnie wyposażone były w płaskorzeźbione kapitele. Jeden ozdobiono zwróconymi ku sobie zwierzętami z ogonami przechodzącymi w plecionkowe motywy, drugi samym ornamentem roślinnym. We wschodniej ścianie prezbiterium znajdowała się wnęka na kościelne precjoza, w południowej ścianie płytka, profilowana wnęka o szerokości 1,3 metra, zapewne przeznaczona na sedilia. Została ona zamurowana w XV wieku, kiedy to wschodnią część prezbiterium odgrodzono ścianą, celem umieszczenia tam wąskiej zakrystii o szerokości zaledwie 0,9 metra.
Południowo – wschodni grobowiec otrzymał formę zbliżoną do miniaturowego domu na rzucie prostokąta o długości 3 metrów, szerokości 1,4 metra i wysokości 2,4 metra, z dwuspadowym dachem opartym na trójkątnych szczytach. Całość wzniesiono z dokładnie opracowanych ciosów, na sfazowanym cokole z uskokiem. W elewacjach nie umieszczono żadnych otworów, jedynie po stronie zachodniej osadzono płaskorzeźbiony panel, ukazujący figurę z pastorałem i ręką uniesioną w geście błogosławienia. Elewację zachodnią wyróżniono też gzymsem przedzielającym szczyt oraz sfazowanymi narożnikami budowli.
Przykościelny wieżowy budynek mieszkalny wzniesiono niżej na stoku po stronie północno – zachodniej . Posiadał on wymiary 5,8 x 4,3 metra, wewnątrz murów grubości 0,8-1 metra. Część cokołowa do wysokości 1,5 metra posiadała lekko pochyłe zewnętrzne elewacje. Przykrycie stanowił dach dwuspadowy, oparty na dwóch trójkątnych szczytach, z kalenicą na wysokości nieco ponad 7 metrów. Wejście do budynku pierwotnie możliwe było jedynie po drabinie lub drewnianych schodkach na poziom piętra, bowiem w przyziemiu nie było żadnego otworu portalowego. Obronny charakter konstrukcji zapewne potęgowały niewielkie, wąskie i rozglifione do wnętrza otwory okienne. Były one zamknięte półkoliście, rozmieszczone na elewacjach osiowo. Część z nich od strony zewnętrznej mogła mieć sfazowane obramienia. Oprócz przyziemia i piętra wejściowego budynek posiadał jeszcze piętro drugie i poddasze. Komnata mieszkalna była wyposażona w latrynę lub otwór z kanałem do wylewania brudnej wody.
Stan obecny
Kościół w Banagher jest dziś jedną z najstarszych i najcenniejszych budowli sakralnych na terenie hrabstwa Derry. Zachował się w stanie ruiny, z murami obwodowymi nawy prawie o pełnej wysokości, ale bez szczytów. Niestety przepadła także wschodnia i częściowo północna ściana prezbiterium. Z powodu znacznego podniesienia poziomu terenu, kościół jest dziś zagłębiony do wysokości parapetów okiennych, co wymusiło w trakcie prac renowacyjnych z XX wieku usunięcie ziemi przyległej do zabytkowych elewacji i otoczenie ścian murem oporowym. Spośród detali architektonicznych zachował się portal wejściowy (bardzo zbliżony formą do portali kościołów w Aghowle i Maghera, dla których mógł być wzorem), południowe okno nawy, okazałe południowe okno prezbiterium, cokołowa część arkady tęczy i niewielki fragment wnęki pod sedilia.
Równie ważnym jak kościół zabytkiem jest w pełni zachowany pobliski grobowiec, jeden z najbardziej wyszukanych z grupy tzw. ulsterskich domków grobowych. Średniowieczny budynek mieszkalny dla odmiany jest już znacznie zrujnowany, z najwyższymi ścianami sięgającymi maksymalnie 2,4 metrów wysokości i ścianą południowo – zachodnią zredukowaną do poziomu gruntu. Otwór wejściowy umieszczony po przeciwnej stronie w przyziemiu pochodzi z czasów nowożytnych. Nie przetrwały żadne znaczniejsze elementy pięter budynku, pomimo iż jeszcze w XIX wieku posiadał mury w pełnej wysokości, włącznie ze szczytami i otworami okiennymi.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
De Breffny B., Mott G., The churches and abbeys of Ireland, London 1976.
Hamlin A., Waterman W.M., Banagher Church, County Derry, „Ulster Journal of Archaeology”, Third Series, Vol. 39/1976.
Leask H.G., Irish churches and monastic buildings: the first phases and the Romanesque, Dundalk 1977.
Rowan A., The buildings of Ireland. North West Ulster, London 1979.