Historia
Cysterskie opactwo w Baltinglass założone zostało przez Diarmaita Mac Murchada, odsuniętego w 1167 roku od władzy króla Leinster, który na kartach historii zapisał się sprowadzeniem dwa lata później do Irlandii wojsk anglo-normańskich. Klasztor w Baltinglass ufundował on około połowy swych rządów, w 1148 roku, sprowadzając konwent z Mellifont, pierwszego cysterskiego opactwa w Irlandii. W źródłach pisanych klasztor Baltinglass po raz pierwszy odnotowany został w 1185 roku. Jego fundacja mogła mieć cel dewocyjny i gospodarczy, ale nadanie przez Diarmaita cystersom rozległych ziem w Baltinglass miało także cel polityczny, bowiem skutecznie oddzieliło ziemie Ua Tuathail we władztwie Ui Muiredaiga, od majątków które niedawno nabyli w Ui Mail.
Budowa murowanego kościoła klasztornego rozpoczęła się w Baltinglass w latach 50-tych XII wieku. Prace prowadzono tradycyjnie od strony wschodniej, a więc od prezbiterium i transeptu, by w latach 60-tych przejść do konstrukcji korpusu nawowego, ukończonego na przełomie XII i XIII wieku. O ile wschodnią część kościoła rozpoczęto w stylistyce romańskiej, w budowie korpusu nawowego zaczęto już wprowadzać elementy wczesnogotyckie. Przy wznoszeniu kościoła działała strzecha budowlana, która niedługo później wzięła udział przy budowie kościoła w opactwie Jerpoint, gdzie wykorzystano bardzo podobne motywy zdobnicze detali architektonicznych. Prawdopodbnie wraz z budową kościoła rozpoczęto wznoszenie najważniejszych pomieszczeń klauzury, ale prace nad mieszkalno – gospodarczą częścią opactwa i krużgankami trwały w Baltinglass jeszcze po ukończeniu kościoła, nawet pod koniec XIII wieku.
Po podboju Leinster przez anglo-normańskich najeźdźców opactwo zachowało silną irlandzką tożsamość i było głęboko powiązane z tzw. spiskiem Mellifont, czyli sprzeciwem irlandzkich klasztorów przeciwko obcej ingerencji. W 1227 roku opat Malachiasz, opisany przez Stefana z Lexington jako „ten przewrotny i podstępny lis”, został zdetronizowany i wysłany na dwa lata do opactwa Fountains, choć wkrótce uciekł, by skarżyć się na wprowadzane zmiany w Citeaux i Rzymie. Wspomniany Stefan z Lexington oddelegowany został do Irlandii przez kapitułę generalną z Citeaux. Nim opuścił wyspę, opracował szereg nowych reguł, mających na celu ujednolicenie zasad i dyscypliny w irlandzkich klasztorach cystersów. W szczególności potępił używanie języka celtyckiego i nakazał, aby nowicjusze uczyli się francuskiego lub łaciny. Ponadto mnichom z Baltinglass i innych irlandzkich domów cysterskich nakazano ograniczenie kontaktów ze światem zewnętrznym i powrót do pełnego przestrzegania zakonnego stylu życia.
Cysterski konwent w Baltinglass rozwiązany został w 1536 roku, jako jedna z pierwszych na terenie Irlandii ofiar reformacji. Na skutek działań angielskiego króla Henryka VIII, zabudowania klasztorne przeszły w ręce sir Thomasa FitzEustace, późniejszego wicehrabiego Baltinglass. Dla nowego właściciela najważniejsze były dobra ziemskie, dlatego samo opactwo szybko popadło w ruinę. W 1815 roku we wschodnią część zniszczonego romańskiego kościoła klasztornego wbudowano neogotycki kościół protestancki. Funkcjonował on jedynie do 1883 roku, po czym został zamknięty i z czasem również popadł w ruinę. W tym samym roku niestety rozebrana została także przez miejscowego plebana średniowieczna wieża mieszkalna opata.
Architektura
Opactwo Baltinglass założone zostało zgodnie z wytycznymi cysterskiej reguły, w odosobnionym od większych ludzkich skupisk miejscu, w dolinie rzeki Slaney, pomiędzy wzgórzami po stronie zachodniej i wschodniej, na których zapewne widoczne były jeszcze wówczas znaczne pozostałości neolitycznych grobowców oraz wczesnośredniowiecznych obronnych osad. Klasztor założony został po wschodniej stronie rzeki, na stosunkowo równym, płaskim terenie. Składał się z kościoła, zajmującego północną część założenia, a także z zabudowań klauzury, dostawionych do świątyni po stronie południowej. W pobliżu zapewne znajdowały się również liczne zabudowania gospodarcze, a pod koniec średniowiecza wieżowy dom opatów.
Kościół klasztorny z XII wieku był okazałą trójnawową budowlą o typie bazyliki, złożoną z ośmioprzęsłowego korpusu, szerokiego transeptu (33,5 metra) i krótkiego prezbiterium po stronie wschodniej. Prezbiterium miało szerokość nawy głównej i proste zamknięcie. Od północy i południa flankowane było parami czworobocznych kaplic, przystawionych od wschodu do ramion transeptu. W XV wieku bryłę kościoła uzupełniono późnogotycką wieżą nad skrzyżowaniem naw. Całość stanowiła typowy dla cystersów układ, który miał być prosty, ściśle podporządkowany funkcjonalności (długi korpus nawowy dostępny dla miejscowej ludności, chór mniej więcej w środkowej części kościoła przeznaczony na stalle mnichów, boczne kaplice do odprawiania mszy za darczyńców oraz niewielkie prezbiterium z ołtarzem głównym). Cechą charakterystyczną były jedynie przytranseptowe kaplice, które wzniesiono nie jako sąsiadujące ze sobą pary, ale z osobnymi ścianami wzdłużnymi, bez wspólnej ściany wschodniej.
Nawę główną kościoła przykrywał dach dwuspadowy, nawy boczne dachy jednospadowe. Przed wybudowaniem późnogotyckiej wieży zadaszenie ramion transeptu i prezbiterium mogło się znajdować na niższym poziomie niż wyższa nawa główna (podobnie jak w opactwie Jerpoint). W takim przypadku dwuspadowy dach nawy głównej nietypowo przechodziłby przez skrzyżowanie naw i kończył się szczytem bezpośrednio nad zachodnim krańcem prezbiterium. Możliwe więc, iż już w okresie romańskim kościół na przecięciu posiadał niską wieżę, pomimo zakazu kapituły generalnej zakonu z 1157 roku. Oddzielałaby ona dachy wszystkich czterech głównych części kościoła (nawa główna, ramiona transeptu, prezbiterium), byłaby więc nie celowym naruszeniem kanonu cysterskiego, ale niejako produktem ubocznym konieczności podparcia oddzielnych dachów.
Z niewiadomych powodów korpus nawowy nie uzyskał wejściowego portalu po stronie zachodniej, pomimo iż teren był tam równy, a rzeka w znacznej odległości. Wnętrze korpusu podzielone zostało na nawy za pomocą masywnych, naprzemiennie czworobocznych i kolistych w przekroju filarów. Płaskie kapitele o szerokości około 1,2 metra i wysokości jedynie 23 cm, w obu rodzajach filarów udekorowano abstrakcyjnymi płaskorzeźbami, rodzajami ciągłych ornamentalnych fryzów, przy czym w odróżnieniu od wschodniej części kościoła unikano motywów zwierzęcych i figuralnych. Charakterystyczny był również dla XII-wiecznych cystersów brak zainteresowania tradycyjnymi motywami irlandzkimi, przy większym udziale elementów detali anglo-normańskich. Pierwotnie prawdopodobnie wszystkie głowice były pomalowane, co uwypuklało ich bogatą fakturę. Na kapitele nałożono imposty, na które osadzono progresywne, ostrołuczne arkady międzynawowe. Oświetlenie kościoła pierwotnie zapewniały stosunkowo wąskie, rozglifione okna, w nawie głównej w popularny dla irlandzkich cystersów sposób osadzone nad filarami, a nie nad archiwoltami arkad. W fasadzie zachodniej była to triada lancetowatych okien wczesnogotyckich. We wschodniej ścianie prezbiterium mogła to również być triada okien, ale prawdopodobnie jeszcze o romańskiej formie, krótszych, z półkolistymi zamknięciami. Romańskie były także półkoliste arkady na przecięciu naw. Podobnie jak arkadę tęczy i przejścia do bocznych kaplic, były one w ościeżach profilowane wałkami z żółtawego granitu, wyposażone w bulwiaste bazy i półkoliste opaski z dekoracjami, przy czym od południa zastosowano wzór kwiatowy i spiralne motywy, a od północy wizerunek lwa i motywy kwiatowe. Dodatkowo na dolnych partiach południowo – zachodniego filara przecięcia naw umieszczono dwa zwierzęta, których głowy zetknięto w narożniku. Dekoracje te wykazywały podobieństwa do detali stosowanych w romańskich budowlach z Glendalough i Killeshin.
Archiwolty arkad transeptu nie zostały osadzone idealnie na osi podtrzymujących je murów, a wertykalne profilowanie nie zostało idealnie dopasowane do wieńczących je impostów i wyprowadzeń łuków arkad, co wskazywałoby, iż musiały one zastąpić starsze łuki transeptu, albo transept po prostu pozostawiono niedokończony podczas kampanii budowlanej z lat pięćdziesiątych XII wieku, i ukończono go dopiero wraz z budową korpusu nawowego. Zmiany pomiędzy etapami budowlanymi uwidoczniły się również w dwóch filarach na przecięciu naw, gdzie starsze trzony o kwadratowym przekroju przedłużono do prostokątnych (przy zachowaniu pierwotnego fazowanego cokołu), zapewne w celu upodobnienia ich do późniejszych filarów w korpusie nawowym i połączenia z wczesnogotyckimi arkadami naw. Po stronie północnej skrzyżowania naw, część dobudowana do starszego filara kwadratowego utworzona została zbyt wąska, co dało ostatecznie filarowi nietypowy rzut o kształcie zbliżonym w planie do litery L.
Klauzura mnichów z Baltinglass powielała schemat cysterski, składała się bowiem z trzech skrzydeł otaczających wraz z kościołem czworoboczny, otoczony krużgankami wirydarz. Najstarszym i najważniejszym zapewne było skrzydło wschodnie, usytuowane na przedłużeniu transeptu kościoła. W przyziemiu musiało ono mieścić zakrystię, kapitularz oraz być może fraternię, natomiast na piętrze tradycyjnie dormitorium, połączone z latrynami na południu i z kościołem na północy. Skrzydła południowe w klasztorach cysterskich zarezerwowane były na refektarze i kuchnie, przy czym sale refektarzy często posiadały osie wzdłużne ustawione prostopadle do osi skrzydeł. W skrzydle zachodnim opactwa musiały się znajdować pomieszczenia gospodarcze (cellarium) oraz izby przeznaczone dla braci świeckich, zajmujących się pracą fizyczną i odseparowanych od modlących się mnichów. Wszystkie najważniejsze pomieszczenia konwentu łączył krużganek, w Baltinglass otwarty na wirydarz wczesnogotyckimi przeźroczami o trójlistnych archiwoltach podpieranych przez pary krótkich kolumienek.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się jedynie nieduże pozostałości zrujnowanego kościoła klasztornego. Przetrwała przede wszystkim północna i południowa ściana romańskiego prezbiterium, zachodnia ściana korpusu nawowego oraz arkady międzynawowe pomiędzy nawą główną i południową. Ponadto widoczne są znacznie obniżone mury obwodowe pozostałych części kościoła. Wschodnia ściana prezbiterium wraz z trzema oknami oraz smukła wieża po zachodniej stronie dawnego chóru to efekt prac z XIX wieku (przy ścianie wschodniej wykorzystano część romańskich elementów). Neogotycki jest również portal zachodni nawy głównej oraz kaplica grobowa po południowej stronie prezbiterium. Najcenniejszym zachowanym detalem architektonicznym są XIII-wieczne sedilia w południowej ścianie prezbiterium, profilowania arkad oraz kapitele filarów międzynawowych. Zabudowania klauzury to dziś jedynie fundamentowe i przyziemne partie północnej części skrzydła wschodniego i zachodniego. W północno – wschodniej części dawnego wirydarza widoczny jest fragment częściowo zrekonstruowanego krużganka.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
De Breffny B., The churches and abbeys of Ireland, London 1976.
O’Keeffe T., Diarmait Mac Murchada and Romanesque Leinster: Four Twelfth-Century Churches in Context, „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, 127/1997.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.
Stalley R.A., The Cistercian monasteries of Ireland, London-New Haven 1987.