Historia
Kościół parafialny św. Gobnaity w Ballyvourney (gael. Baile Bhuirne) zbudowany został na miejscu o długiej historii, sięgającej co najmniej VI wieku, kiedy to według tradycji brat Gobnaity, św. Abán, nadać miał jej tytuł przeoryszy klasztoru kanoniczek regularnych. Według innej legendy Gobnaita opuścić miała rodzinny region Clare za namową anioła, w poszukiwaniu miejsca na założenie klasztoru. Wędrować miała do czasu, gdy właściwą lokalizację wskazało jej dziewięć białych jeleni pasących się na polu. Inne podania związane ze świętą wskazywałyby na jej związki z Goibniu, celtyckim bogiem obróbki metali, który w okresie średniowiecza w powszechnej wyobraźni traktowany był jako magiczny budowniczy i architekt, Gobbán Saor, co z kolei sugerowałoby, iż Ballyvourney traktowano jako miejsce święte już w okresie prehistorycznym.
Pierwszy murowany kościół w Ballyvourney prawdopodobnie zbudowany został w XII wieku. Pod koniec XV stulecia został on gruntownie przebudowany, czy też raczej wzniesiono na jego miejscu nową, późnogotycką budowlę. Przez cały okres średniowiecza Ballyvourney stanowiło miejsce pielgrzymkowe, związane z działalnością św. Gobnaity i pobliską studnią, czy też źródłem, uznawanym na święte i rzekomo posiadającym właściwości lecznicze. Kres funkcji pielgrzymkowej przyniosła reformacja, za sprawą której też kościół podupadł i ostatecznie popadł w ruinę.
Architektura
U schyłku średniowiecza kościół składał się z pojedynczej, ale obszernej nawy na planie wydłużonego prostokąta, która po stronie wschodniej sąsiadowała z czworobocznym, dużo mniejszym prezbiterium. Obie części pierwotnie przykrywały osobne dachy dwuspadowe, oparte od wschodu i zachodu na prostych, trójkątnych szczytach. Po zachodniej stronie nawy znajdował się prostokątny aneks o dłuższych bokach na osi północ – południe, być może o wieżowym charakterze. Mógł to być budynek mieszkalny, przeznaczony dla miejscowego plebana.
Mury kościoła przeprute były wąskimi oknami i prostymi szczelinami, z rozglifieniami skierowanymi do wnętrza. Część z okien zamknięta była ostrołucznie, niektóre mogły mieć zwieńczenia pięciolistne. Wejście do środka kościoła wiodło ostrołukowym, bardzo prosto wykonanym portalem, osadzonym w zachodniej części południowej ściany nawy. Jego archiwolta utworzona została nie z dużych kamiennych ościeży, ale z płaskich i podłużnych klińców, umieszczonych poprzecznie i pod skosem w stosunku do kamieni tworzących mury kościoła.
Wewnątrz nawę od prezbiterium oddzieliła surowa, pozbawiona zdobień ostrołuczna arkada, uformowana podobnie jak portal wejściowy, z nieopracowanych kamieni klińcowych. Nawę z zachodnim aneksem połączono prostym portalem, osadzonym na tyle wysoko, że musiały do niego prowadzić schodki. We wschodnim krańcu północnej ściany nawy, w płytkiej wnęce zakrytej łukiem odcinkowym, mógł się znajdować mały grobowiec. Po przeciwnej stronie w murze umieszczona została wnęka ścienna.
Stan obecny
Późnośredniowieczny kościół znajduje się dziś w stanie trwałej ruiny, z prawie pełnym, ale niezadaszonym obwodem murów nawy i prezbiterium. Aneks zachodni zredukowany został do niskich ścian. Zachowało się kilka szczelinowych otworów i okien oraz bardzo surowa arkada tęczy. Nad jej łukiem znajduje się mała, rzeźbiona w kamieniu głowa ludzka, znana lokalnie jako „an gadaidhe dubh”, prawdopodobnie pochodząca z wcześniejszego kościoła romańskiego. Ponadto w północno – zachodnim narożniku nawy na jednym z kamieni dojrzeć można płaskorzeźbiony krzyż osadzony w kwadratowej ramie. Kolejnym ciekawym detalem architektonicznym jest Sheela na Gig nad ostrołukowym oknem w południowej ścianie nawy.
Na terenie całego przykościelnego cmentarza znajduje się wiele kamieni z wyrytymi krzyżami pozostawionymi przez średniowiecznych pielgrzymów. Po stronie zachodniej widoczne są dolne partie okrągłego budynku, odkrytego w połowie XX wieku w trakcie prac archeologicznych, przypuszczalnie pochodzącego z IX lub X wieku. W jego sąsiedztwie odsłonięto liczne wyrobiska hutnicze, piece, fragmenty dysz, tygle oraz duże ilości węgla drzewnego i żużlu, wskazującego na intensywną obróbkę żelaza.
W Killeen, około pół kilometra na północny – wschód od Ballyvourney zobaczyć można interesujący płaskorzeźbiony kamień z VI/VII wieku, zwany kamienieniem św. Gobnaity, na którym ukazano krzyż maltański w podwójnym okręgu i małą, trzymającą laskę postać w stroju kościelnym. Przypuszczalnie pierwotnie oznaczał on jedną ze stacji drogi pielgrzymkowej. W nowożytnym kościele parafialnym w Ballyvourney znajduje się dębowa figura św. Gobnaity z XIII wieku, rzadki przykład irlandzkiego średniowiecznego snycerstwa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Harris D.C., Saint Gobnet, Abbess of Ballyvourney, „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, Seventh Series, Vol. 8, No. 2/1938.
Noonan D., Heritage Churches of County Cork, Cork 2015.
Power D., Archeological Heritage of County Cork, Cork 2020.