Historia
Kompleks grobowo – rytualny Ballynahatty zbudowany został w późnym okresie neolitu, około 3000-2500 roku p.n.e. Wzniesiony został w ramach dłuższej działalności człowieka na płaskowyżu przy rzece Lagan, w czasie której oprócz otoczonego wałem grobowca wzniesiono i użytkowano aż po epokę brązu szereg mniejszych grobowców i miejsc kultu (ziemne kręgi, kromlechy, menhiry, grobowce korytarzowe i komorowe, płaskie pochówki). Na płaskowyżu prawdopodobnie nie uprawiano wówczas zbóż, chociaż lekkie gleby idealnie się ku temu nadawały. Zamiast tego wyizolowany naturalnymi warunkami terenu obszaru przeznaczono na działalność związaną z licznymi kremacjami i pochówkami. Do ich budowy miejscowa ludność nie mogła jeszcze wykorzystywać narzędzi metalowych, ale biorąc pod uwagę skalę i rozmiar prac, musiała istnieć dobrze zorganizowana struktura społeczna z jednostkami o umiejętnościach inżynierskich. Kres drewnianych zabudowań Ballynahatty związany był z dużym pożarem. Po jego wygaszeniu pozostałości rozebrano z pewną starannością, ale nie podjęto już próby odbudowy.
Architektura
Ballynahatty założone zostało na płaskowyżu, po wschodniej stronie płynącej doliną rzeki Lagan, na podłożu z gliny zwałowej, które zawierało wiele eratyków naniesionych przez lodowiec. Od strony południowej i wschodniej równy teren ograniczony był dość stromymi stokami, natomiast od zachodu i północy w dalszej odległości zakolem rzeki, która wyznaczała obszar tworzenia licznych mniejszych pochówków i miejsc kultu (między innymi niewielkie ziemne kręgi, pojedynczy stojący kamień – menhir, grobowce korytarzowe i komorowe, płaskie pochówki). Z nich najrozleglejsze konstrukcje słupowe zajęły niewysoki grzbiet o osi wzdłużnej na linii wschód – zachód.
Największa budowla nekropolii składała się z obwodu ziemnego wału o mniej więcej kolistym w planie kształcie, średnicy około 183 metrów, szerokości u podstawy około 18 metrów i wysokości co najmniej 4 metrów. Z powodu stoku wschodni kraniec okręgu został nieco spłaszczony, pozostałe biegły delikatnym łukiem. Wał przerwano w pięciu miejscach szczelinami, z których dwie, na północy i południowym – wschodzie, utworzono płytsze niż pozostałe. Prawdopodobnie któreś z dwóch przeciwległych przerw były oryginalnymi wejściami w obręb budowli, której rozległa przestrzeń wewnątrz obwałowań mogła być wykorzystywana do gromadzenia się ludności podczas grupowych ceremonii. Miejscowa społeczność mogła też obserwować rytuały z szerokiej i płaskiej korony wału. Od innych konstrukcji o podobnej formie Ballynahatty odróżniało się brakiem dookolnego rowu.
Mniej więcej pośrodku obwodu ziemnego wału, około 125 metrów od strony zachodniej i 76 metrów od krawędzi wschodniej, znajdował się grobowiec korytarzowy. Przypuszczalnie pierwotnie miał on być umieszczony idealnie pośrodku kręgu, ale strome zbocze po wschodniej stronie wału wymusiło na budowniczych zwiększenie odległości ku zachodowi, aby zachować kolistą formę budowli. Grobowiec tworzył kamienno – ziemny kopiec (cairn), prawdopodobnie owalny w planie. W jego wnętrzu znajdowała się komora grobowa, utworzona około 1,5 metra poniżej poziomu gruntu. Składała się ona z co najmniej pięciu dużych głazów tworzących ściany i nałożonego na nie płaskiego kamienia. Kolejny kamień zwany portalowym zapewne zamykał umieszczone po wschodniej stronie wejście, do którego mógł prowadzić krótki korytarz utworzony z kolejnych dużych głazów.
Po północnej stronie ziemnego kręgu, w odległości około 100 metrów, znajdował się zespół drewnianych konstrukcji o skomplikowanym układzie. Tworzyły je dwa ciągi słupów ułożonych na rzucie owalu, wkopanych w ziemię na około 1,8 metra i otaczających rozległy obszar o wymiarach około 100 x 70 metrów. Szacunkowo wysokość słupów sięgała około 5,4 metra nad poziomem gruntu. W środku znajdował się kolejny podwójny pierścień wbitych w ziemię słupów, tworzących krąg o średnicy 14-16 metrów, który obejmował cztery rozmieszczone w równych odstępach duże słupy narożne i środkową platformę utworzoną z 14 mniejszych słupów wbitych na planie kwadratu o wymiarach 2 x 2 metry. Pierścień wewnętrzny składał się z 23 słupów, a zewnętrzny z 33 słupów. Słupy, zarówno pierścienia wewnętrznego, jak i zewnętrznego, były rozmieszczone w regularnych odstępach, w taki sposób, aby odstępy między nimi wynosiły 1,6 metra. Szacunkowa średnica słupów wynosiła 0,5 metra, wysokość po wkopaniu w ziemię na 2 metry, sięgać mogła około 6 metrów ponad poziom gruntu. Wyjątkiem były cztery duże środkowe doły posłupowe, które mogły utrzymywać słupy o średnicy 0,7 metra i wysokości 7,2 metra nad poziomem gruntu. Jeśli przestrzenie pomiędzy słupami kręgów wypełnione były plecionymi lub drewnianymi ścianami (np. w technice sumikowo – łątkowej), całość mogła tworzyć rodzaj odizolowanego sanktuarium. Ponadto cztery małe doły posłupowe znajdowały się pomiędzy pierścieniem wewnętrznym i zewnętrznym w strefie wejściowej na południowym – wschodzie. Być może stanowiły one pozostałość starszego kręgu, ewentualnie były konstrukcją przegradzającą wejścia pomiędzy dwa obwody słupów. Nie wiadomo czy cała konstrukcja była zadaszona.
Przed wejściem do sanktuarium wybudowano dwie nieduże budowle na planie klinów, każdą złożoną z ośmiu słupów. W celu ich stabilnego osadzenia, w ziemi wykopano otwory o średniej głębokości 0,8 metra. Mogły one pomieścić słupy stojące na wysokości 2,4 metra nad ziemią. Obie budowle otwierały się ku drodze wejściowej i stały blisko słupów tworzących podwójny zewnętrzny obwód kompleksu. Ich orientacja wskazywałaby, że stanowiły integralną część struktury tzw. sanktuarium, związaną zwłaszcza z wejściem do niego. Być może przeznaczone były na figury bożków lub przebywali w nich strażnicy, mogły też być zarezerwowane na ossuaria.
Przy krawędzi zewnętrznego obwodu zdwojonego pierścienia słupów znajdował się rodzaj czworobocznego budynku, czy też ogrodzonego przedsionka o wymiarach 9 x 9 metrów, złożonego z rozmieszczonych regularnie 28 słupów, w linii których pozostawiono od wschodu i zachodu dwa wejścia. Słupy wkopano na 1,8 metra, miały więc one około 5,4 metra wysokości. We wnętrzu przedsionka znajdowały się kolejne cztery duże słupy, podobne do znajdujących się w tzw. sanktuarium. Budowla ta była częścią konstrukcji imponującej fasady, która prawdopodobnie zarówno zwracała uwagę na strefę wejściową, jak i zasłaniała wszystko, co znajdowało się za nią. W obszarze tym znajdowały się dwie linie słupów i rząd wyjątkowo masywnych słupów frontowych o średnicy około 1,2 metra, które prawdopodobnie na skutek przebudowy zastąpiły zdwojony ciąg mniejszych słupów. Za nimi oprócz budowli wejściowej znajdowały się dwa duże doły o nieregularnym kształcie, przypuszczalnie przeznaczone do kremacji. Wejściowa część kompleksu zapewne pełniła ważną funkcję, być może jako miejsce, w którym można było przygotować lub przeprowadzić ceremonie przed przejściem do wewnętrznego sanktuarium. Architektura została starannie rozplanowana, tak aby zapewnić ludziom poruszanie się po obiekcie w z góry przewidziany sposób i być może podzielić ich na tych którzy byli wpuszczani do obiektu, a tych którzy musieli się zadowolić jedynie jego zewnętrznymi elementami.
Stan obecny
Ballynahatty jest dziś jednym z największych prehistorycznych zabytków na terenie hrabstwa Down, popularnie zwanym Pierścieniem Giganta (ang. Giant’s Ring). Ziemny wał zachował pełen obwód, natomiast z pierwotnego grobowca przetrwał jedynie dolmen, czyli utworzona z masywnych głazów dawna komora grobowa. Spośród pięciu przerw w wale, jedna, dwie lub trzy mogą być oryginalnym wejściami na teren budowli. Ślady po słupowo – palisadowym sanktuarium po północnej stronie ziemnego wału są dziś niewidoczne gołym okiem. Teren ten jest zajęty przez uprawę rolną, która częściowo zniszczyła oryginalne nawarstwienia, utrudniając badania. Zespół drewnianych budowli odkryty został dzięki nierównościom terenu i wykonanym w latach 80-tych XX wieku zdjęciom lotniczym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Collins A.E., Excavations at the Giant’s Ring, Ballynahatty, „Ulster Journal of Archaeology”, Third Series, Vol. 20/1957.
Gormley S., The dating and phasing of the timber circle complex at Ballynahatty, Co. Down, Belfast 2004.
Hartwell B., Ballynahatty: A Prehistoric Ceremonial Centre, „Archaeology Ireland”, Vol. 5, No. 4/ 1991.
The Old Stones. A Field Guide to the Megalithic Sites of Britain and Ireland, red. A.Burnham, London 2018.