Historia
Wieża Ballyhannon, później zwana także Castlefergus, zbudowana została w ostatnim dziesięcioleciu XV wieku. Założenie miejscowej siedziby mogło mieć związek z niejakim O’Hannanem, od którego Ballyhannon uzyskało nazwę (najstarszy zapis o chrześcijańskim męczenniku imieniem Maelbrighde Ua hAinnin pojawił się już w 1133 roku, a w 1266 roku odnotowano śmierć Maelisa O’Hanainn, przeora Roscommon i Athleague). Budowa wieży ufundowana została jednak przez inny ród, mianowicie przez Hugha i prawdopodobnie Síodę, synów Donnchadha i wnuków Maccona MacNamary, założyciela zamku Bunratty.
Ballyhannon u schyłku średniowiecza było domem MacNamarów, ale przez kilkadziesiąt lat po wybudowaniu wieży odnotowano wiele wzmianek o wpływowym klanie O’Brien, na którego ziemiach stała wieża i któremu była podporządkowana rodzina MacNamara. Przykładowo w 1560 roku królowa Elżbieta I nadała Conorowi O’Brienowi, earlowi Thomond, zamek Ballyhannon i kilka innych siedzib, którymi wcześniej zarządzał Donnell O’Brien. Dobra te Conor O’Brien uzyskał pod warunkiem odbycia służby wojskowej u królowej. Zapewne O’Brienowie nie zamieszkiwali w wieży, ale była ona oddawana przez nich w dzierżawę.
W spisach zamków hrabstwa Clare za lata 1570 i 1574, Ballyhannon znajdowało się w posiadaniu Covea Riogh MacNamara, syna Mahona. Według niektórych transkrypcji owych spisów wieża należała wówczas do niejakiego Williama Neylona. Mogło to jednak być spowodowane błędem w ustawieniu kolumn podczas przepisywania oryginalnych wykazów. Wspomniany Covea zapewne przeprowadził w wieży wczesnonowożytną przebudowę, na co wskazywałaby data 1576, niegdyś wyryta na jednym z kominków. Syn Covea o imieniu Hugh, w 1586 roku został ułaskawiony przez Elżbietę I za udział w buncie. Musiał zapewnić poręczenie za swoje przyszłe dobre zachowanie i zgłaszać się zgodnie z żądaniami przed lokalnymi sądami.
W umowie dzierżawy z 1626 roku, jaką zawarł Henry O’Brien, piąty earl Thomond, wieża Ballyhannon została wymieniona jako wynajęta niejakiemu Robertowi Hawksworthowi z jedną czwartą ziemi za kwotę 4 funtów. Prawdopodobnie Hawksworth był jednym z wielu protestanckich osadników angielskich, sprowadzonych do hrabstwa Clare przez ojca Henrego, Donougha O’Briena, czwartego earla Thomond. Osiedlenie się angielskich protestantów na ziemiach rdzennych irlandzkich katolików sprowokowało bunt w 1641 roku. Irlandzkie klany, w tym MacNamarowie, zaczęli wypędzać osadników, za co spotkały ich represje po upadku powstania. Wśród osób, które utraciły wówczas majątek był Mahone MacNamara z Ballyhannon. Jego dobra przejął protestancki osadnik Pierce Creagh i earl Thomond, Barnabas O’Brien. Wieża prawdopodobnie uniknęła zniszczeń w trakcie walk, bowiem na mapie z 1675 roku zilustrowano ją w dobrym stanie.
Wraz ze wstąpieniem na tron angielski katolickiego króla Jakuba II w 1685 roku, los rdzennych Irlandczyków na pewien czas nieco się poprawił. Wieża Ballyhannon była jedną z budowli wskazanych przez sir Daniela O’Briena, wicehrabiego Clare, jako nadająca się do przetrzymywania wywłaszczanych wówczas osadników protestanckich. Co ciekawe pośród uwięzionych wymieniony został między innymi Pierce Creagh, krótkotrwały właściciel Ballyhannon z lat czterdziestych XVII wieku. Wieża wzmiankowana była również w 1690 roku, kiedy Thomas Hickman, który wydawał się żyć w strachu przed kolejnym konfliktem, poprosił sir Donougha O’Briena, baroneta Lemeneagh i Dromoland, aby odebrał część jego rzeczy z Ballyhannon oraz przechował w bezpiecznym miejscu, jako że spodziewał się, że wieża wkrótce zostanie obsadzona garnizonem.
W 1787 roku wieża ukazana została na mapie po raz pierwszy pod nazwą Castlefergus. Wciąż pełniła ona funkcje mieszkalne i była utrzymywana w dobrym stanie, gdyż w 1808 roku odnotowano, że zamek Fergus został niedawno pobielony. Ballyhannon związane było wówczas z rodziną Blood, która przed 1837 rokiem musiała się przenieść do wygodniejszej rezydencji. Wtedy bowiem po raz pierwszy w ciągu historii wieży odnotowano, że stała pusta. Sytuacja ta trwała do 1970 roku, kiedy to zabytek zakupił i wyremontował amerykański milioner Henry Irwin i jego żona Elizabeth Phillips.
Architektura
Wieża założona została na wywyższeniu terenu, na rzucie prostokąta o długości 10,6 metrów i szerokości 7,7 metrów, z dłuższymi bokami na osi północ – południe. Wzniesiono ją z eratycznego wapienia, opracowanego od strony lica i łączonego wapienną zaprawą, a także z ciosów wzmacniających narożniki budowli. W dolnej części jej ściany ujęte zostały wydatnym cokołem o pochyłych zewnętrznych elewacjach. Wyżej pionowo poprowadzone mury zakończono gzymsem, nad którym znalazło się blankowane przedpiersie chroniące dookolny chodnik straży. Ponadto z każdej strony na przedpiersiu nadwieszono na dwóch konsolach wykusz.
Elewacje wieży przepruto licznymi szczelinowymi, nieregularnie rozmieszczonymi otworami doświetlającymi i strzeleckimi. Pośród nich unikalny otwór umieszczono w narożniku południowo – zachodnim na pierwszym piętrze. W miejscach takich zwyczajowo osadzano w irlandzkich wieżach mieszkalnych otwory strzeleckie, celem pokrycia martwych pól ostrzału, natomiast w Ballyhannon umieszczono dwudzielny, dekoracyjny otwór z zamknięciami w ośle grzbiety. Przepruty został on w ten sposób, iż jeden z prześwitów znalazł się w elewacji południowej, drugi w zachodniej.
Wejście do wieży zlokalizowano na poziomie gruntu, pośrodku elewacji południowej. Jego ochronę zapewniała tradycyjnie żelazna krata, otwierana i zamykana ruchem wahadłowym. Za nią mieścił się korytarzowy przedsionek zabezpieczony otworem tzw. mordowni w suficie, połączony z komorą w grubości muru po stronie prawej i schodami na górne kondygnacje po stronie lewej. Komora zapewne służyła strażnikowi lub odźwiernemu. Była pozbawiona naturalnego światła, przesklepiona, niewielkich rozmiarów. Na wprost wejścia przedsionek prowadził do głównego pomieszczenia w przyziemiu wieży. Światło zapewniały w nim szczelinowe otwory, po jednym od wschodu i zachodu oraz dwa od północy, przy czym nietypowo północne rozdzielone zostały ścianą podtrzymującą dwa wąskie sklepienia na piętrze. Pomieszczenie przyziemia przykryte zostało drewnianym stropem.
Na poziomie pierwszego piętra spiralna klatka schodowa w narożniku południowo – zachodnim połączona została z długim korytarzem w grubości muru, oświetlanym trzema szczelinami ściany zachodniej. Obronę zapewniał tam kolejny otwór mordowni przebity przez podsklepiony sufit. Na końcu korytarza, w północno – zachodnim narożniku, nietypowo umieszczono kolejną okrągłą klatkę schodową, która sięgała poziomu chodnika straży w zwieńczeniu wieży. Główne komnaty na pierwszym i drugim piętrze otoczone zostały wąskimi korytarzami w grubościach murów, wiodącymi do latryn w ścianach zachodniej, południowej i wschodniej. Mniejszą komorę w murze osadzono przy schodach od północy. Dzięki temu główne komnaty zostały odizolowane od ścian zewnętrznych, za wyjątkiem krótkiego fragmentu obok szybu latrynowego we wschodniej ścianie, gdzie umieszczono wąski otwór w głębokiej na 2 metry wnęce. Komnatę pierwszego i drugiego piętra przykryto drewnianym stropem.
Na czwartej kondygnacji (trzecie piętro) przy schodach osadzono małą komorę, być może służącą za sypialnię, która w przeciwieństwie do tych znajdujących się poniżej otrzymała kamienne sklepienie. Komnatę główną na tej kondygnacji również nakryto wysokim sklepieniem ostrołukowym, pod którym pierwotnie znajdowało się jeszcze stropowe półpiętro wsparte na kamiennych wspornikach. Główną komnatę ogrzewał kominek w południowo – wschodnim narożniku, którego przewód kominowy wychodził przez narożny merlon w przedpiersiu. Oświetlenie komnaty pierwotnie zapewniały największe i zapewne najbardziej dekoracyjne okna w wieży, natomiast półpiętro tylko jeden otwór szczelinowy w ścianie południowej. Przypuszczalnie w grubości zachodniej ściany znajdowała się długa, wąska komora, która niegdyś była ukryta za drewnianą przegrodą pomiędzy klatką schodową a drzwiami na półpiętro. Najwyższa piąta kondygnacja oparta została na znajdującej się poniżej kolebce i przykryta stropem lub otwarta na więźbę dachową.
Stan obecny
Wieża za sprawą gruntownej renowacji z 1970 roku znajduje się dziś w bardzo dobrym stanie i jest użytkowana do celów mieszkalnych, służąc pokojami do wynajęcia. Niski aneks sąsiadujący z jej ścianą wschodnią jest dodatkiem współczesnym, podobnie jak poddasze wieńczące najwyższą kondygnację. Dobudowanie aneksu niestety spowodowało usunięcie jednego z pierwotnych otworów szczelinowych. Przekształceniu w okresie nowożytnym uległa również część okien na piętrach. W trakcie remontu w przyziemiu osadzony został nowy portal wejściowy wraz z żelazną kratą, nawiązujący wyglądem do pierwotnego wejścia. Odnowione zostało przedpiersie wraz z wykuszami machikułowymi. W murach wieży szczególnie zwraca uwagę unikalny dwudzielny otwór w narożniku południowo – zachodnim na pierwszym piętrze. Unikalny jest również układ komór i komnat na poszczególnych kondygnacjach, niepodobny do innych późnośredniowiecznych wieżowych budowli hrabstwa Clare.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Breen M., UaCróinín R., Castlefergus, or Ballyhannon Castle – a Living Stronghold, „The Other Clare”, 38/2014.
Salter M., The castles of North Munster, Malvern 2004.
Westropp T.J., Notes on the Lesser Castles or „Peel Towers” of the County Clare, „Proceedings of the Royal Irish Academy”, Vol. 5, 1898-1900.