Historia
Augustiański klasztor pod wezwaniem św. Tomasza w Ballybeg założony został przez Philipa de Barry w 1229 roku. Kościół klasztorny oraz podstawowe zabudowania klauzury wybudowane zostały do końca XIII wieku w stylistyce wczesnogotyckiej. Ballybeg rozbudowywane było także w późniejszym okresie średniowiecza, kiedy to między innymi wzniesiono wieżę mieszkalną, przypuszczalnie przeznaczoną dla przeora klasztoru. Konwent oficjalnie rozwiązano w 1541 roku, ale prawdopodobnie klasztor funkcjonował jeszcze przez jakiś czas pod patronatem rodziny Barry. W ruinę zabudowania popadły do 1750 roku, a do XIX stulecia tereny poaugustiańskie zajmowane był przez gospodarstwo rolne.
Architektura
Klasztor założony został w płytkiej dolinie, po południowo – zachodniej stronie rzeki Awbeg. Zabudowania uformowano wokół kwadratowego w planie wirydarza o bokach długości około 25 metrów. Tradycyjnie kościół zajmował północną część założenia, natomiast z pozostałych trzech stron przylegały zabudowania klauzury, przy czym nietypowo wirydarz wysunięty był przed zachodnią fasadę kościoła. W okresie późnego średniowiecza do skrzydła zachodniego od północy dobudowano czterokondygnacyjną wieżę mieszkalną. Kolejna wieżowa budowla usytuowana została po północnej stronie kościoła, poza terenem klauzury, w odległości około pięćdziesięciu metrów. We wschodniej części klasztoru wzniesiono okrągły gołębnik, którego piętro mogło być dostępne z muru otaczającego całe założenie klasztorne.
W pobliżu klasztoru znajdował się młyn wodny, do którego prowadził prymitywny kamienny most cyklopowy (clapper bridge), przerzucony przez rzekę Awbeg. Most wzniesiono z dużych wapiennych kamieni o płaskich kształtach, z których ułożono nieregularnie rozmieszczone filary oraz nawierzchnię kładki służącej do przeprawy. Największe kamienie miały od 2,7 do 3 metrów długości i wagę około 1 tony, ciężar który zabezpieczał przed nurtem rzeki.
Kościół klasztorny nie powielał popularnego u cystersów i benedyktynów planu łacińskiego krzyża, ale był jednonawową, wydłużoną na około 50 metrów prostokątną budowlą o szerokości niecałych 8 metrów, bez wyraźnie wyodrębnionego z bryły prezbiterium, z prostym zamknięciem po stronie wschodniej. W zachodnią część nawy wtopiona została masywna wieża, prawdopodobnie dominująca nad całym założeniem klasztornym. Okna kościoła pierwotnie miały zamknięcia z jedynie lekko zaznaczonymi ostrołukami. Takką formę uzyskała para wysokich otworów w fasadzie zachodniej. Wielkością i dekoracyjnością wyróżnione mogły być również wschodnie okna części prezbiterialnej. Wewnątrz przyziemie wieży było podsklepione bezżebrowym sklepieniem krzyżowym. Piętro mieściło dzwony, poruszane za pomocą lin przeprowadzonych przez dwie rzeźbione głowy z rozwartymi ustami. Bliżej wschodniej części kościoła w ścianach północnej i południowej mieściły się wnęki przeznaczone na grobowce.
Układ zabudowań klauzury był już w Ballybeg bardziej zbliżony do regularnych założeń benedyktyńskich i cysterskich. Najważniejsze zapewne było skrzydło wschodnie, w którym na poziomie przyziemia znajdowała się sala kapitularza, miejsca codziennych zgromadzeń mnichów pod przewodnictwem przeora. Piętro skrzydła wschodniego przypuszczalnie zajmowało dormitorium. W skrzydle południowym znajdował się między innymi refektarz, wyposażony w dostępną schodami ambonę do czytania oraz w lawatarz umieszczony przed wejściem z krużganka. Zachodnia część klauzury mogła pełnić funkcje gospodarcze i magazynowe (cellarium), być może znajdowały się tam również pomieszczenia konwersów lub nowicjuszy.
Późnośredniowieczna wieża przy skrzydle zachodnim pełniła funkcje obronne i mieszkalne. Jej trzy pierwsze kondygnacje doświetlane były głównie otworami szczelinowymi, dopiero najwyższe piętro posiadało większe okna jednodzielne i dwudzielne, zamknięte ozdobnymi tzw. oślimi grzbietami, bardzo popularnymi w okresie późnego gotyku. Wewnątrz wieży sklepienie założono tylko nad drugą kondygnacją. Komunikację pionową zapewniała klatka schodowa, ponadto w grubości murów utworzono korytarze i wąskie komory.
Klasztorny gołębnik zbudowany został na rzucie koła o wewnętrznej średnicy 4,8 metra, z murami wysokości około 8,5 metra i grubości 1,1 metra. W jego podsklepionym wnętrzu w ścianach utworzono jedenaście rzędów z 352 prostokątnymi wnękami lęgowymi dla ptactwa, które dostawało się do środka przez duży otwór w górnej części budowli. Wejście dla ludzi zbierających odchody umieszczono na poziomie gruntu. Kolejne, wspomniane powyżej wejście znajdowało się na wysokości 4,2 metra, na poziomie muru okalającego klasztor. Ponadto w murach górnej części gołębnika, w rodzaju przedpiersia otaczającego dach, przepruto drobne otwory na wodę ściekającą z dachu do rzygaczy.
Stan obecny
Do czasów współczesnych przetrwała XIII-wieczna fasada kościoła z dwoma późnoromańskimi oknami, wtopiona w wieżę z XIV/XV wieku. W stosunkowo dobrym stanie znajduje się również późnośredniowieczna wieża mieszkalna po stronie zachodniej. Ponadto przetrwały relikty wschodniej części kościoła oraz dolne kondygnacje wieżowego budynku po północnej stronie kościoła. Warty uwagi jest klasztorny gołębnik, uważany za najlepiej zachowaną średniowieczną budowlę tego typu na terenie Irlandii. Drugą unikatową budowlą w Ballybeg jest średniowieczny kamienny most, obecnie z powodu przesunięcia koryta rzeki nie pełniący już swej pierwotnej funkcji. Zabudowania klauzury w większości zanikły, ale odnaleźć można między innymi podstawę portalu wiodącego do kapitularza, kamienny lawatarz przed refektarzem oraz pozostałości schodów prowadzących do ambony z której czytano w trakcie posiłków w refektarzu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brash R., An Account of Some Antiquities in the Neighbourhood of Buttevant, in the County of Cork, „Transactions of the Kilkenny Archaeological Society”, Vol. 2, No. 2/1853.
Power D., Archeological Heritage of County Cork, Cork 2020.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.
Walter J., Notes and queries: The Clapper Bridge at Springfield, near Ballybeg Abbey, „Journal of the Cork Historical and Archaeological Society”, 12(72)/1906.