Historia
Najstarsze osadnictwo na terenie Ballyaghagan pojawiło się w środkowym okresie neolitu, około 3250 roku p.n.e., w związku z intensywną obróbką krzemienia. We wczesnym średniowieczu celtycka społeczność zbudowała sporych rozmiarów obronny gródek (cashel), być może rozbudowywany lub remontowany około przełomu XI i XIII wieku. Nie wiadomo do kiedy cashel funkcjonował, ani w jakich okolicznościach został porzucony lub zniszczony. Około połowy XVII wieku na jego pozostałościach zbudowane zostało prymitywne domostwo. Dom ten, sądząc po znaleziskach, prawdopodobnie związany był z osadnictwem angielskim. Użytkowano go najpóźniej do połowy XVIII wieku, bowiem nie został zamieszczony na najstarszej znanej mapie okolicznych terenów z 1767 roku. Zapewne w drugiej połowie XVIII stulecia był już opuszczony i w znacznym stopniu zniszczony.
Architektura
Gródek zbudowany został na południowym zboczu wzgórza górującego nad zatoką Strangford Lough i doliną z ujściem rzeki Lagan. W planie tworzył kształt zbliżony do okręgu o średnicy 42 metrów, co stanowiło wyjątkowo duży rozmiar jak na budowle typu cashel lub rath (wewnętrzna średnica gródków pierścieniowych zwykle mieściła się w przedziale 15-35 metrów, z wyraźną przewagą budowli o średnicach zbliżonych do 30 metrów). Duże rozmiary wynikać mogły z potrzeby pomieszczenia większej społeczności wewnątrz obwarowań lub z chęci uzyskania wrażenia wyższego statusu. Z drugiej strony duże rozmiary mogły utrudniać obronę, ze względu na konieczność obsadzenia obrońcami dłuższego obwodu.
Obwód obronny gródka składał się z ziemnego wału, od strony zewnętrznego lica umocnionego kamieniami. Ziemna część wału posiadała około 1,2 metra grubości, lecz zwężała się w górnej partii. Kamienne umocnienie zbudowano z kamieni bazaltowych o rozmiarach dochodzących maksymalnie do 0,6 metra długości i 0,4 metra szerokości. Kamienie spajano gliną, tworząc mur o grubości około jednego metra. Straż i obrońcy korzystali z chodnika poprowadzonego w koronie muru. Nie wiadomo czy posiadał on jakąś formę przedpiersia. Prawdopodbnie obwałowania nie były poprzedzone rowem o funkcji fosy.
Majdan gródka nie był poddawany większym pracom ziemnym, mającym na celu wyrównanie jego powierzchni. Z tego powodu stok wzgórza powodował nachylenie terenu w kierunku południowo – wschodnim. Jedynie w części południowej część ziemi spoza obwałowań została przerzucona do wnętrza. Brama znajdować się mogła w północnej części założenia. Zabudowę wewnętrzną gródka stanowić mogły chaty o lekkiej, drewnianej konstrukcji, zapewne nie o formie ziemianek lub póziemianek. Do około VIII – IX wieku n.e. preferowane były chaty koliste, w późniejszym okresie głównie na rzutach czworobocznych, czasem z zaokrąglonymi narożnikami. Wznoszone były z kamienia, gliny lub z drewnianych pali. Ich wysokie, stożkowate, pozbawione otworów dachy, zapewne służyły do nieszkodliwego pozbywania się dymu z paleniska, który powoli wylatywał przez strzechę.
W połowie XVII wieku w zachodniej części dawnego muru obronnego gródka wzniesiony został wiejski dom. Do jego budowy najłatwiej nadawała się wewnętrzna część nasypu, gdzie teren był lekko nachylony, a wał stanowiłby gotowe ogrodzenie. Jednakże budowniczowie zdecydowali się zlokalizować dom częściowo w obrębie, a częściowo w poprzek skarpy, co wymagało zastosowania znacznych warstw wyrównujących, aby zapewnić równą powierzchnię podłogi. Zapewne pozycję taką wybrano w celu uzyskania znacznej wysokości i widoku wprost na zatokę Strangford Lough.
Dom został zbudowany z ciasno upakowanych kamieni bazaltowych, spajanych ze sobą gliną. Tworzyły one mury obwodowe o grubości około 1 metra, wyznaczające prostokątne pomieszczenie o wymiarach zewnętrznych 9 x 6 metrów. Pomieszczenie zapewne ogrzewane było archaicznym sposobem, za pomocą otwartego paleniska z którego dym ulatywał przez strzechę dachu. Po stronie północnej domu dobudowano prymitywną dobudówkę zewnętrznej wielkości 4 x 6 metrów, utworzoną bez fundamentów, z dużych, zaokrąglonych kamieni o rozmiarach dochodzących maksymalnie do 0,5 metra długości, osadzonych w darni o gliniastym spoiwie. Północne pomieszczenie zapewne miało funkcję gospodarczą jako spiżarnia lub skład. Mogło być przykryte osobnym dachem jednospadowym, dostawionym do ściany szczytowej głównej części domu.
Stan obecny
Skromne pozostałości wczesnośredniowiecznego gródka w Ballyaghagan uchodzą dziś za wyjątkowe, ze względu na fakt, iż jest to jedyny cashel na tym obszarze, usytuowany w dodatku na tak znacznej wysokości. Relikty wału zachowały się na pełnym obwodzie, za wyjątkiem luki po stronie wschodniej, zapewne utworzonej w czasach nowożytnych, gdy gródek użytkowano jako zagrodę dla zwierząt. Niewielkie są również pozostałości wybudowanego w jego zachodniej części wiejskiego domu, obecnie widoczne jedynie w postaci nierówności terenu w miejscach gdzie przebiegał mur. Po przeprowadzeniu badań archeologicznych na stanowisku ustawiono kilka tablic informacyjnych dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
MacDonald P., Meighan I., Ó Baoil R., Sloan B., Welsh H., The Excavation of a Cashel at Ballyaghagan, County Antrim, „Ulster Journal of Archaeology”, Third Series, Vol. 72, 2013/2014.
McAlister G., Field surveys undertaken by the Ulster Archaeological Society in 2011, „Ulster Journal of Archaeology”, Third Series, Vol. 72, 2013/2014.
Proudfoot B., Irish Raths and Cashels: Some Notes on Chronology, Origins and Survivals, „Ulster Journal of Archaeology”, Third Series, 33/1970.
Welsh H., Survey of Vernacular House at Ballyaghagan, County Antrim, Belfast 2013.