Historia
Klasztor pod wezwaniem Świętej Trójcy w Ballintubber ufundowany został w 1216 roku przez Cathala O’Connora, króla Connaught, który przeznaczył go dla kanoników regularnych św. Augustyna. Swój kościół i najważniejsze zabudowania klauzury ukończyli oni zapewne przed połową XIII wieku, przy wsparciu nieznanego z imienia mistrza budowlanego, znanego jako „mistrz z Ballintubber”. Według przekazów pisanych (Annals of Loch Cé) prezbiterium kościoła ukończyć miał już pierwszy opat, zmarły w 1225 roku Maelbrighde O’Maicin.
W 1264 roku zabudowania klasztorne zniszczył wielki pożar, przy czym najmniejsze straty prawdopodobnie poniosła wschodnia, podsklepiona część kościoła z prezbiterium i dwoma sąsiednimi kaplicami. Prace naprawcze przeprowadzono do około 1270 roku, co zbiegło się z rozpowszechniającym się wówczas wczesnym gotykiem. Nawę i transept, być może jeszcze nie ukończone w chwili pożaru, odbudowano pod wpływem nowej stylistyki. W 1299 roku w najwyraźniej ukończonym już kościele klasztornym miała zostać pochowana Devorgaill, córka O’Flynna of Es.
Klasztor został skasowany między 1538 a 1542 rokiem, co doprowadziło do wydzierżawienia przez angielskie władze dóbr zakonnych różnym prywatnym osobom. Zakonnicy prawdopodobnie odzyskali majątek po petycji do papieża z 1635 roku. Kościół był wówczas niezadaszony a zabudowania klauzury uszkodzone przez angielskich żołnierzy Olivera Cromwella w 1653 roku. W XVIII wieku zabudowania klasztoru popadały w coraz większą ruinę, miedzy innymi w 1791 roku rozebrana została wieża kościelna. W XIX stuleciu podjęto próbę odbudowy, której przeszkodził wielki głód z 1846 roku. Dach nad wschodnią częścią kościoła udało się założyć w 1889 roku, podczas gdy nawa odbudowana została dopiero w latach 70-tych XX wieku.
Architektura
Klasztor wybudowany został po wschodniej stronie niewielkiej rzeki, a po zachodniej stronie starego szlaku przebiegającego południkowo przez centralną część Connaught. Zabudowę konwentu tworzył kościół klasztorny oraz usytuowana po jego południowej stronie klauzura, której dwa skrzydła od południa i wschodu sąsiadowały z czworobocznym, otoczonym krużgankami wirydarzem. Po stronie zachodniej klasztor prawdopodobnie zamknięty był prostą ścianą zlicowaną z fasadą kościoła. Całość rozplanowana była więc według nieco uproszczonych schematów cysterskich. W pobliżu musiały się również znajdować pomieszczenia gospodarcze oraz cmentarz, zwyczajowo lokowany po stronie północnej kościoła.
Kościół klasztorny założony został na planie krzyża łacińskiego. Składał się z prostokątnej, stosunkowo długiej nawy, transeptu z dwoma ramionami na rzucie kwadratu oraz trójprzęsłowego prezbiterium o prostym zamknięciu po stronie wschodniej. Dodatkowo każde z ramion transeptu sąsiadowało z parą kaplic wschodnich, a nad przecięciem naw znajdowała się niewysoka czworoboczna wieża. Cała budowla osiągnęła wewnątrz nieco ponad 40 metrów długości i 22,9 metra szerokości ramion transeptu. Nawa, przecięcie naw i prezbiterium zbudowane zostały z jednakową szerokością, wynoszącą 7,3 metra.
Oświetlenie starszej wschodniej części kościoła (transept, prezbiterium) zapewniały romańskie półkoliście zamknięte okna. Tradycyjnie najbardziej dekoracyjną formę uzyskały wschodnie okna prezbiterium, w postaci triady równych wielkością otworów w przyziemiu, nad którymi umieszczono pojedyncze okno w środkowej części elewacji i jedno okno w partii szczytowej. Triada okien otrzymała profilowane obramienia i archiwolty połączone z gzymsem przebiegającym przez całą ścianę. Archiwolty udekorowano jodełkowymi motywami i osadzono na płaskorzeźbionych kapitelach. W okresie gotyku w architekturę kościoła zaczęto wprowadzać okna ostrołucznie zamknięte, lancetowate, przeważnie niewielkich rozmiarów. W południowej ścianie nawy musiały one zostać wysoko przebite, ze względu na dachy krużganka.
Główne wejście do kościoła znajdowało się w ścianie zachodniej. W XV wieku wstawiono tam nowy profilowany portal z archiwoltą zamkniętą w ośli grzbiet i zwieńczoną dwoma płaskorzeźbionymi fialami oraz kwiatonem. Dodatkowe, proste wejście w okresie gotyku przebito też w zachodniej części ściany północnej nawy. Starsze musiało być półkoliste wejście w północnej ścianie transeptu. Klauzura połączona była z kościołem portalem we wschodniej części ściany południowej nawy.
Wewnątrz kościoła sklepieniem przykryte zostało prezbiterium i boczne kaplice, podczas gdy nawa posiadała otwartą więźbę dachową opartą na kamiennych konsolach. Sklepienie znajdowało się też lub było planowane nad przecięciem naw, gdzie umieszczono wyprowadzenia żeber. W dwóch kaplicach wewnętrznych (przy prezbiterium) zastosowano półkoliste sklepienia kolebkowe, w dwóch kaplicach zewnętrznych kolebki ostrołuczne. W prezbiterium sklepienie krzyżowo – żebrowe, opuszczone na wiązki krótkich służek z głowicami zdobionymi motywami splecionych zwierząt i ptaków. Horyzontalnie elewacje prezbiterium przecięły dwa gzymsy, jeden na wysokości abakusów kapiteli, drugi tuż poniżej zakończenia służek. Skrzyżowanie naw na wszystkie cztery strony otwierało się uskokowymi arkadami o spłaszczonych ostrołukach, z archiwoltami osadzonymi na płaskorzeźbionych kapitelach. Przy arkadzie tęczy kapitele te uzyskały charakterystyczne dla Irlandzkiego romanizmu stożkowe wydłużenia. Kaplice zewnętrzne posiadały arkady ostrołuczne, podczas gdy wewnętrzne jeszcze półkoliste, profilowane, oparte na gzymsach impostowych.
Wschodnie skrzydło klauzury w przyziemiu północnej, sąsiadującej z transeptem części mieściło dwa niewielkie pomieszczenia. Jedno z nich mogło pełnić funkcję zakrystii, oświetlanej od wschodu pojedynczym oknem szczelinowym. Drugie stanowiło zapewne małe, otwarte na krużganek pomieszczenie przeznaczone na księgi. Dalej na południu mieścił się kapitularz, jedna z najważniejszych sal klasztoru, w której codziennie kanonicy zbierali się na obrady pod przewodnictwem przełożonego. Kapitularz w planie był zbliżony do kwadratu, dostępny uskokowym portalem z krużganka i oświetlany od wschodu dwoma oknami półkolistymi. Za nim znajdował się korytarz komunikujący klauzurę z terenem po wschodniej stronie konwentu, a na zakończeniu skrzydła duże pomieszczenie kalefaktorium, ogrzewane od XV wieku piecem umieszczonym przy ścianie wschodniej. Piętro skrzydła zapewne zajmowało dormitorium, od południa połączone z latrynami, a na północy z kościołem, gdzie za pomocą tzw. nocnych schodów zakonnicy mogli udawać się na nocne i poranne modły.
Skrzydło południowe klauzury posiadało mniejsze wymiary niż część wschodnia. W zachodniej części mieścić mogło kuchnię konwentu, natomiast po przeciwnej stronie salę refektarza. W XV wieku wewnątrz skrzydła wprowadzono nowe podziały na mniejsze izby, dobudowano też na wirydarzu dwa pomieszczenia do zachodniego muru klauzury. W okresie późnego gotyku powstały ponadto murowane półkoliste arkady krużganka, podtrzymywane przez filarki osadzone na niskim murze.
Stan obecny
Kościół klasztorny jest dziś w pełni odrestaurowaną budowlą, będącą połączeniem architektury romańskiej (prezbiterium, kaplice boczne) oraz gotyckiej (transept, nawa). Efektem nowożytnych prac budowlanych są północne i południowe duże okna nawy oraz dwa zachodnie okna ramion transeptu. W całości XIX-wiecznym dodatkiem jest kaplica pogrzebowa przy południowej ścianie prezbiterium. Niestety nie zachowała się wieża nad przecięciem naw. Spośród zabudowań klauzury odbudowana została północna część skrzydła wschodniego (zakrystia, kapitularz), w ruinie natomiast znajduje się cała południowa część, gdzie mury XIII-wieczne przemieszane są z reliktami prac modernizacyjnych z okresu gotyku. Krużganek jest niezadaszony bowiem jego arkady nie zachowały się na części obwodu wirydarza.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Blake M., Ballintubber Abbey, Co. Mayo: Notes on its History, „Journal of the Galway Archaeological and Historical Society”, Vol. 3, No. 2/1904.
Murphy D., Ballintubber Abbey, Carra, Co. Mayo, „History Ireland”, Vol. 28, No. 2/2020.
O’Keeffe T., Romanesque Ireland: architecture and ideology in the twelfth century, Rochester-New York 2003.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.