Historia
Wieża Ballinacarriga (gael. Beal na Carriga) zbudowana została w XVI wieku przez rodzimy irlandzki klan, w odróżnieniu od domów wieżowych na wschodzie i północy hrabstwa Cork, które zostały wzniesione głównie przez potomków osadników anglo-normańskich. Fundatorami był ród Ó Muirthile, który w 1585 roku musiał przeprowadzić prace remontowe Ballinacarriga lub wtedy zakończył prace budowlane nad wieżą, taką bowiem datę umieszczono na jednym z okien. W prace te zaangażowani mieli być Randal Ó Muirthile (Hurley) i jego żona Catherine Ó Cullane, których inicjały umieszczono obok powyższej daty. W 1641 roku rodzina Ó Muirthile przyłączyła się do buntu przeciwko angielskiemu rządowi. W rezultacie ich ziemie i siedziby mieszkalne zostały skonfiskowane i przekazane osadnikom angielskim. Sama wieża prawdopodobnie została wówczas porzucona i z czasem popadła w ruinę.
Architektura
Wieża mieszkalna zbudowana została na cyplu wzgórza, nad skalistą skarpą opadającą stromymi stokami po stronie południowej i zachodniej do wąskiej doliny z niewielką rzeką. Po wschodniej stronie z wieżą połączono wtórnie (ale zapewne w niewielkim odstępie czasowym) kamienny mur o grubości około 1 metra, wydzielający niewielki dziedziniec, na który wjazd pierwotnie flankowany był drobną cylindryczną wieżą, czy też basztą, umieszczoną w narożniku południowym. Być może kolejne okrągłe basztki znajdowały się w pozostałych narożnikach.
Wieża założona została na planie prostokąta o wymiarach 14,6 x 11,8 metrów. Jej mury w dolnej, cokołowej części zostały pogrubione i wyprowadzone pod skosem, a dopiero od poziomu pierwszego piętra wybudowane wertykalnie. Zwieńczenie wieży stanowiło przedpiersie, wysokie na około 3 metry, przypuszczalnie blankowane, chroniące chodnik straży otaczający dwuspadowy dach najwyższej kondygnacji. Chodnik straży rozłożony musiał być na dwóch poziomach, bowiem wschodnia część wieży posiadała dodatkową kondygnację, z klatką schodową przedłużoną do formy strażniczo – obserwacyjnej wieżyczki. Do budowy wieży zastosowano wiązane mocną zaprawą, opracowane od strony lica kamienie piaskowca, przeważnie posiadające płaskie kształty, przy czym tradycyjnie narożniki wieży wzmocniono większymi ciosami. Wewnątrz kamienie parteru nie zostały obrobione, a ścian z licznymi wybrzuszeniami nie utworzono równych. Tam gdzie elewacje były bardziej widoczne zastosowano wyższy standard.
Elewacje wieży przepruto głównie szczelinowymi otworami doświetlającymi i strzeleckimi, a jedynie na górnych piętrach umieszczono większe okna, z których część zamknięta była łukami w tzw. ośle grzbiety i miała geometryczne zdobienia obramień nad archiwoltami. Ponadto w narożniku północno – zachodnim i południowo – wschodnim na poziomie trzeciej kondygnacji nadwieszono na kamiennych konsolach wykusze. Ich usytuowanie pozwalało zabezpieczyć każdą z czterech elewacji, a to za sprawą otworów strzeleckich nie tylko u dołu, ale i w bocznych ścianach. Trzeci wykusz osadzono na elewacji wschodniej na najwyższej kondygnacji, dokładnie nad wejściem do wieży. Także na ścianie wschodniej, nieco powyżej portalu wejściowego, po jego prawej stronie, osadzono płaskorzeźbę Sheela na Gig, popularny w średniowiecznej sztuce maszkaron przedstawiający kobietę z szeroko rozwartym sromem.
Portal wejściowy zamykany był żelazną kratą oraz ryglem osadzanym w otworze w grubości muru. Co rzadziej spotykane w irlandzkich i szkockich wieżach mieszkalnych, krata była opuszczana w prowadnicach (brona), a nie zamykana ruchem wahadłowym. Portal prowadził do przedsionka, flankowanego otworem strzeleckim po lewej stronie, który przebito z sąsiedniej kwadratowej komory w grubości muru. Komora ta zapewne przeznaczona była dla strażnika lub odźwiernego pilnującego drzwi. Po jej przeciwnej stronie, po północnej stronie przedsionka, w grubości muru umieszczono proste schody na wyższe kondygnacje, powyżej parteru przechodzące w spiralną klatkę schodową. Na wprost natomiast przedsionek otwierał się na główne pomieszczenie przyziemia wieży. Przedsionek był przykryty prymitywnym sklepieniem z zachodzących na siebie schodkowo kamiennych płyt i ciemny z powodu braku okien. Doświetlane trzema szczelinowymi, rozglifionymi do wnętrza otworami było główne pomieszczenie w przyziemiu (po jednym od północy, zachodu i południa). Ze względu na słabe oświetlenie i nisko zawieszony strop pomieszczenie to musiało pełnić funkcje gospodarczo – magazynowe.
Ponad parterem wieża posiadała pięć kondygnacji, rozdzielonych drewnianymi, płaskimi stropami, za wyjątkiem podsklepionej kondygnacji czwartej. Druga kondygnacja mogła być podzielona ścianką działową. W jej południowej ścianie znajdował się kominek oraz umieszczone w pobliżu narożnika dwudzielne okno, z obramieniem zdobionym rozetami i figurą kobiety. Kolejne dwa okna szczelinowe znajdowały się w ścienia zachodniej, nietypowo jedno nad drugim. W murze wschodnim oprócz klatki schodowej umieszczono prostokątną komorę mieszczącą mechanizm obsługujący bronę. Komorę tą doświetlały dwa otwory strzeleckie nad wejściem do wieży, a trzeci umieszczono w sąsiedniej klatce schodowej. Wyjścia z klatki schodowej na trzeciej kondygnacji otwierały się na główną salę oraz na korytarz w grubości muru północnego, zakończony jedyną latryną w wieży. Główna komnata trzeciej kondygnacji połączona była z wąskim korytarzykiem w grubości muru, zaczynającym się zachodniej wnęce okiennej i zakończonym przy wykuszu północno – zachodnim. Drugi wykusz dostępny był z prostokątnej komory osadzonej w grubości muru nad wejściem. Czwarta, podsklepiona kondygnacja, w odróżnieniu od pozostałych pięter nie pełniła funkcji mieszkalnej, gdyż posiadała charakter wąskiej i całkowicie pozbawionej okien antresoli. Na jej poziomie w grubości muru wschodniego mieściła się też kolejna prostokątna komora z otworem strzeleckim przebitym nad wejściem, połączona bezpośrednio jedynie z klatką schodową.
Komnata piątej kondygnacji ogrzewana była południowym kominkiem i oświetlana oknami od północy i południa. Po jej wschodniej stronie, za ścianą, znajdowała się wąska kuchnia z kolejnym kominkiem, której wnętrze w dzień musiało być bardzo jasne, miała bowiem aż trzy okna. Umieszczenie tak wysoko kuchni, predysponowało główną komnatę piątej kondygnacji do roli reprezentacyjnej auli (hall), tym bardziej, że przy ścianie zachodniej znajdowała się podłużna kamienna ława, mogąca pomieścić znaczną ilość biesiadników. Jednak okna na tym piętrze uzyskały dekoracyjne obramienia, na których utworzono przedstawienia Ukrzyżowania, narzędzia Męki Pańskiej (korona cierniowa, młotek, serce przebite mieczami), czy figury mogące symbolizować św. Jana, Marię i św. Pawła (ukazane z nieproporcjonalnie dużymi głowami i wystającymi owalnymi oczami w stylu gaelickim). Wskazywałoby to na funkcjonowanie na piątej kondygnacji kaplicy, choć tematy religijne mogły być wykorzystane też jako dekoracje w świeckim otoczeniu. Główną komnatę przykrywał duży dwuspadowy dach z otwartą więźbą dachową, ale nie nachodził on na wschodnią część wieży, gdzie utworzono jeszcze wąską murowaną szóstą kondygnację.
Stan obecny
Wieża zachowała do dnia dzisiejszego muru obwodowe o prawie pełnej wysokości. Uszkodzone jest jedynie przedpiersie oraz wschodnia część korony ścian. Niestety w okresie nowożytnym zrabowane zostały prawie wszystkie ościeża okienne i drzwiowe. Przetrwały natomiast dwa narożne wykusze machikułowe oraz płaskorzeźba Sheela na Gig na elewacji wschodniej. Od strony zewnętrznej pierwotne okno widoczne jest w ścianie zachodniej i północnej. Wieża mieszkalna Ballinacarriga ciekawa jest zwłaszcza z powodu kilku nietypowych dla tego typu budowli rozwiązań, takich jak kuchnia na najwyższym piętrze, wyższa część wschodnia od dachu nad główną komnatą, okna w auli umieszczone jedno nad drugim, czy dekoracje figuralne okien na drugiej i piątej kondygnacji.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cotter E., Heritage Castles of County Cork, Cork 2017.
Salter M., The castles of South Munster, Malvern 2004.
Sweetman D., The Medieval Castles of Ireland, Woodbridge 2000.
Wycliffe M.S., The Tower Houses of West Cork, London 1998.