Historia
Klasztor w Balla, osadzie pierwotnie zwanej Ros Dairbhreeach, ufundowany miał zostać w pierwszej połowie VI wieku przez św. Mochue (Crónána mac Bécáina), który utworzył jeden z ważniejszych ośrodków kościelnych królestwa Uí Fiachrach Aidhne (Hy Fiachrach). W 780 i 1179 roku klasztor miał ulec pożarowi. Również w XII stuleciu na terenie klasztoru wzniesiono cylindryczną wieżę, nie wiadomo jednak czy powstała ona przed pożarem, czy w ramach odbudowy kompleksu monastycznego. Do przerwania działalności mnichów w Balla przyczynić się mogły najazdy anglo-normańskie z XIII wieku. U schyłku średniowiecza odbudowano klasztorną cylindryczną wieżę, a być może także i inne zabudowania sakralne, zapewne w ramach funkcjonującej wówczas w Balla parafii. Pierwsze wzmianki pisemne o porzuconej już wieży monastycznej odnotowane zostały dopiero w XIX wieku, gdy w pobliżu podjęto budowę nowożytnego kościoła.
Architektura
Klasztor założony został na wschodnim brzegu niewielkiej rzeki, na terenie usianym niewysokimi pagórkami, ale bez większych przeszkód naturalnych. Zabudowania monastyczne pierwotnie musiały składać się z kościoła lub kaplicy, a także z pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych o nieznanej formie. Musiały też funkcjonować zabudowania wykorzystywane wspólnie przez całą społeczność monastyczną (np. refektarz i kuchnia). Ponadto wzniesiona została charakterystyczna dla celtyckiego monastycyzmu cylindryczna wieża, pełniąca funkcje obronne lub wartowniczo – ostrzegawcze. Mogły w niej być również deponowane najwartościowsze przedmioty mnichów, zwłaszcza w okresach zagrożenia. Najwyższa kondygnacja wieży mogła być przeznaczona na dzwonnicę. Całe założenie klasztorne prawdopodobnie utworzone było na rzucie zbliżonym do koła i otoczone rowem oraz kamiennym murem utworzonym z nieprzewiązanych zaprawą kamieni.
Wieża zbudowana została z ciosów piaskowca, układanego w równe warstwy i łączonego zaprawą. Uzyskała rzut koła o średnicy 5,3 metra. Jej mury pierwotnie dochodzić mogły do około 30 metrów wysokości, gdzie zakończone były kamiennym daszkiem stożkowym. Osadzono je na niskim cokole, nietypowo profilowanym w górnej części. W okresie wczesnego średniowiecza wieża nie była dostępna bezpośrednio z poziomu gruntu, bowiem lekko ostrołuczny portal w przyziemiu wstawiono dopiero w XVI wieku. Jedynym otworem w dolnej części było nietypowe drobne okienko o z grubsza owalnym kształcie, przebite w południowej części wieży przez dwa bloki kamienia. Jego zadaniem było raczej przewietrzanie wnętrza, niż zapewnienie światła słonecznego. Większe otwory okienne mogły się znajdować w najwyższej części wieży.
Pierwotne wejście do wieży znajdowało się na wysokości 6,7 metra, było więc dostępne jedynie po wysokiej drabinie, którą można było wciągnąć do środka w razie zagrożenia. Otwór wejściowy utworzono po stronie wschodniej, zapewne by był skierowany w stronę kościoła klasztornego. Uzyskał wyjątkowo wąski i wysoki prześwit, z prostym nadprożem utworzonym z pojedynczego, masywnego ciosu. Dolna część obramienia wejścia ozdobiona została romańskim profilowaniem, które przerwano w górnej części. Na tej samej wysokości zmianie uległa również wielkość materiału budowlanego wieży, co wskazywałoby na etapowość jej powstawania, przy jednoczesnej zmianie niektórych planów (profilowanie wejścia) lub ewentualnie na późnośredniowieczną przebudowę wieży przy wykorzystaniu pierwotnego materiału budowlanego (w tym wypadku górna część otworu wejściowego powstałaby przy wykorzystaniu obramienia jednego z okien górnych kondygnacji).
Stan obecny
Teren dawnego klasztoru znajduje się dziś w północnej części wsi, na obszarze nowożytnego cmentarza. Jego jedynym zachowanym na powierzchni gruntu elementem jest cylindryczna wieża z XII wieku, posiadająca obecnie około 10 metrów wysokości, a więc około jednej trzeciej pierwotnej bryły (jeszcze na początku XIX wieku miała około 15 metrów wysokości). Jej unikalnym elementem jest niewielkie okienko po stronie południowej, zachował się też pierwotny otwór wejściowy i późnośredniowieczny portal z XVI wieku. Wejście na teren cmentarza jest wolne, ale sama wieża najpewniej pozostaje przez większość czasu zamknięta.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Knox H.T., The History of the County of Mayo, Dublin 1908.
Lalor B., The Irish round tower: origins and architecture explored, Dublin 1999.
O’Keeffe T., Ireland’s round towers: buildings, rituals, and landscapes of the early Irish church, Stroud 2004.