Historia
Kościół św. Doulougha w Balgriffin zbudowany został w XII wieku, prawdopodobnie po 1134 roku, był bowiem częściowo wzorowany na kaplicy św. Cormacka z Cashel (konstrukcja poddasza i dachu), jednej z najstarszych lub nawet najstarszej murowanej romańskiej budowli sakralnej na terenie Irlandii. Wskazywałoby to, iż jego jego budowniczymi byli rdzenni Irlandczycy, pomimo usytuowania kościoła blisko zdominowanego przez Skandynawów Dublina. To z kolei skłaniałoby do przypuszczenia, iż do budowy w Balgriffin doszło przed początkiem lat 70-tych XII wieku, kiedy to miał miejsce wielki najazd Normanów na Dublin. Przybysze budowali bowiem własne kościoły w stylu do którego byli przyzwyczajeni (katedra św. Trójcy, opactwo cysterskie w Dublinie), a nie w stylu praktykowanym przez celtyckich Irlandczyków.
W okresie pełnego średniowiecza kościół w Balgriffin nie był poddawany większym przekształceniom, zmieniany mógł być jedynie wystrój i detale architektoniczne (np. powiększone w pierwszej połowie XIII wieku południowe i północne okno). Dopiero w XV stuleciu podjęto się gruntownej przebudowy, na skutek której kościół powiększono o wieżę i późnogotycką nawę. Według późniejszej tradycji związek z pracami budowlanymi miał wspomniany w źródłach pisanych w 1406 roku anachoreta Eustace Roche, choć pomieszczenia mieszkalne w wieży raczej utworzono z myślą o większej liczbie duchownych, a nie o pojedynczym pustelniku. Być może kapłani służący kościołowi w XV wieku, uznali za stosowne porzucić swoje pierwotne, proste siedziby w pobliżu świątyni i zapewnić sobie ufortyfikowane pomieszczenia w wieży kościoła, jak to miało miejsce także w innych budowlach sakralnych wschodniej Irlandii. Decyzję o rozbudowie mogło także wywołać powiększenie liczby miejscowych parafian, którzy nie byli w stanie pomieścić się w małym romańskim kościele. Na podjecie prac budowlanych po 1406 roku wskazywałoby udzielenie wówczas odpustów przez biskupa Armagh.
W okresie reformacji kościół w Balgriffin podupadł, choć uniknął poważniejszych zniszczeń związanych z licznymi wojnami religijnymi i narodowościowymi. W XVIII wieku w najgorszym stanie znajdować się musiała obszerna, pozbawiona przez długi czas znaczenia późnogotycka nawa boczna, którą w połowie tamtego stulecia poddano gruntownej przebudowie w stylu gregoriańskim, lub na miejscu której być może wzniesiono nową konstrukcję. Ponadto pod koniec XVIII wieku wieżę zwieńczono wysoką iglicą, która jednak z nieznanych przyczyn nie przetrwała dłużej niż pięćdziesiąt lat. W 1861 roku nawa boczna po raz kolejny została rozebrana, zaś po dwóch latach na jej miejscu wzniesiono neogotycką nawę północną. W 1865 roku miała zostać przeprowadzona jej konsekracja.
Architektura
Kościół zbudowany został na niewysokim pagórku, zapewne już w okresie wczesnego średniowiecza ogrodzonym w partii szczytowej i zabezpieczonym u podstawy suchą fosą. W okresie romańskim była to prawdopodobnie budowla jednonawowa bez wyróżnionego zewnętrznie z bryły prezbiterium, utworzona na rzucie krótkiego prostokąta. Prosta w planie konstrukcja wyróżniała się górną kondygnacją, rodzajem przykrytego ostrołuczną kolebką poddasza. Także główna, dolna część kościoła była podsklepiona, założono bowiem nad nią półkolistą kolebkę. Całość zapewne przypominała oratorium św. Mochta z Louth, przykryta była więc dwuspadowym dachem o kamiennej konstrukcji nad całą długością korpusu. Komunikację pionową pomiędzy kondygnacjami kościoła prawdopodobnie zapewniał zwykły otwór w sklepieniu i drabina w zachodniej części nawy. Wejście do kościoła musiało się znajdować w jego zachodniej części, natomiast oświetlenie najpewniej zapewniały wąskie, rozglifione do wnętrza otwory. Zarówno otwory okienne, jak i zapewne wejście, podobnie jak cała budowla były proste, pozbawione zdobień.
W XV wieku zachodnia część kościoła została wyburzona, w celu ustąpienia miejsca pod większą budowlę (przypuszczalnie rozebrano jedynie około 1,5 metra długości nawy). Pozostawiono wschodnią, prezbiterialną partię kościoła, do której następnie przyłączono czworoboczną wieżę. Po jej zachodniej stronie wzniesiono krótki korpus nawy z nietypowym ryzalitem po stronie południowej. Oś kościoła składała się odtąd z trzech części o zbliżonych w planie rozmiarach na prawie kwadratowych rzutach. Różniły się one wysokością (najwyższa wieża, niższa nawa, nieco niższe prezbiterium), ale wszystkie były wyjątkowo smukłe za sprawą dużej wysokości w stosunku do wymiarów w planie. Być może pod koniec średniowiecza, ze względu na zwiększoną liczbę wiernych, wzniesiona została także obszerniejsza nawa północna, dostępna dwoma arkadami z nawy głównej i przyziemia wieży. Jej usytuowanie wyjaśniałoby nietypowe ścięcie narożnika północno – zachodniego gotyckiego korpusu kościoła (mógł on też zostać ścięty w trakcie nowożytnych przekształceń budowli, przykładowo w trakcie nieumiejętnego wyburzania nawy północnej).
Wewnątrz romańskiego prezbiterium po przebudowie pozostawiono przesklepione poddasze, usytuowane na tej samej wysokości co druga kondygnacja wieży. Krzyżowo – żebrowe sklepienie pierwszego piętra wieży założono jednak wyżej, a zarazem na tej samej wysokości co sklepienie pomieszczenia najwyższej kondygnacji nad nawą. Dostęp do tego ostatniego konieczny był z piętra wieży po kilku stopniach, a to dlatego, iż między nawę w przyziemiu a jej najwyższe piętro wstawiono jeszcze niską, także przesklepioną kondygnację pośrednią. Ponadto wieża uzyskała jeszcze trzecią, najwyższą kondygnację, przykrytą już drewnianym stropem. Zwieńczeniu wieży nadano formę obronną, w postaci otwartej galerii z blankowanym przedpiersiem.
Komunikację pionową w XV-wiecznym kościele zapewniały dwie klatki schodowe, obie osadzone w grubości południowych murów. Zachodnia, o spiralnej formie, łączyła nawę z pomieszczeniami nad nią, natomiast wschodnia, o formie prostego biegu schodów, komunikowała przyziemie wieży z jej piętrem. Wyżej komunikację przejmowały kolejne spiralne schody w narożniku południowo – zachodnim wieży. Nietypowe rozwiązanie z dwoma niezależnymi klatkami schodowymi wynikać mogło z rozdzielenia górnych pomieszczeń na mieszkania poszczególnych osób, by nie nie trzeba było naruszać ich prywatności. W przyziemiu kościoła gotycką nawę połączono z przyziemiem wieży arkadą, umieszczoną nie na osi, ale przesuniętą ku północy. Ponadto przyziemie wieży dostępne było ukośnym przejściem w grubości muru, łączącym się z ryzalitem południowym.
Stan obecny
Kościół św. Doulougha w Balgriffin jest budowlą wyjątkową pośród średniowiecznych sakralnych zabytków na terenie Irlandii. Zawdzięcza to nie tylko dobremu stanowi zachowania, ale i wielu cechom, które odbiegają znacząco od typowych rozwiązań. Z tego powodu kościół przez wielu badaczy był różnie datowany i przypisywany różnym budowniczym, od rodowitych Irlandczyków po Duńczyków. Obecna forma kościoła jest wynikiem późnogotyckiej przebudowy romańskiej świątyni, której mury zachowały się we wschodniej części zabytku (prezbiterium). Z XV wieku pochodzi wieża oraz zachodnia część (korpus), natomiast nowożytnym dodatkiem jest nawa północna, być może wzniesiona na miejscu zanikłej średniowiecznej. Kościół we wschodniej części zachował romańskie sklepienie obu kondygnacji, słynnie również z najstarszego na terenie Irlandii kamiennego dachu. Południowe i północne okna prezbiterium pochodzą z pierwszej połowy XIII wieku, część gotyckich okien została odnowionych w XIX stuleciu, część natomiast przekształcono w XVII wieku. We wnętrzu zachowały się ponadto XV-wieczne sklepienia. Po północnej stronie kościoła, w odległości kilkudziesięciu metrów obejrzeć można tzw. studnię św. Doulougha, wolnostojące, otoczone murem baptysterium o nieznanej dacie budowy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Harbison P., St Doulagh’s Church, „Studies. An Irish Quarterly Review”, Vol. 71, 281/1982.
Moss R., St Doulough’s Church, „Irish Arts Review”, Vol. 20, 2/2003.