Historia
Budowę zamku rozpoczęto w drugiej połowie lat 30-tych XIII wieku, wraz z założeniem miasta. Jego fundatorem był rycerz Meiler de Bermingham, anglo-normański lennik Richarda de Burgh, który potrzebował mieszkalno – obronnej siedziby, chroniącej jednocześnie osady i pobliskiej przeprawy przez rzekę Clareen, a także stanowiącej bufor pomiędzy ziemiami zasiedlanymi przez anglo-normanów a terenami rodowitych O’Connorów. Prace budowlane nad zamkiem zapewne były ukończone lub zaawansowane w 1241 roku, wtedy bowiem Meiler de Bermingham był już w stanie zająć się fundacją pobliskiego klasztoru dominikańskiego.
W 1316 roku zamek i miasto zostały oblężone przez Irlandczyków pod wodzą Felima (Feidhlima) O’Connora, króla Connacht. Obwarowania wytrzymały na tyle długo, iż pod miasto dotarła odciecz Williama de Burgh, która pokonała w bitwie pod Athenry oblegające oddziały. W starciu padł jednak ówczesny właściciel zamku, Richard de Bermingham.
W okresie późnego średniowiecza i wczesnych czasów nowożytnych sytuacja ekonomiczna Athenry uległa pogorszeniu, a jednocześnie niewielki zamek przestał spełniać oczekiwania względem wygodnego życia. Przypuszczalnie już w XVI wieku został porzucony na rzecz podmiejskiego dworu, na co wpływ mogły mieć również grabieże miasta z 1574 i 1577 roku, dokonane przez synów earla Clanricarde. Prawdopodbnie gdy w 1596 roku Athenry zostało ponownie zdobyte i spustoszone przez wojska Hugh O’Donnela, zamek nie odgrywał już żadnej roli militarnej lub mieszkalnej.
Architektura
Zamek zbudowany został na zachodnim brzegu rzeki Clareen, po północnej stronie osady, od początku XIV wieku otoczonej miejskimi murami obronnymi, które połączono wówczas z murem obwodowym zamku. Miasto było otwarte od strony zamku, a więc nie posiadało na tym odcinku własnych fortyfikacji. Obie części rozdzielała jedynie fosa, przez którą prowadził jedyny wjazd na teren zamkowego dziedzińca. Po zachodniej stronie zamku, w odległości około stu metrów, znajdowała się jedna z bram miejskich, otwierającą się na ulicę prowadzącą do pobliskiego kościoła farnego i placu rynkowego.
Obwarowania zamku zajmowały nieregularny, zbliżony do owalu obszar o wielkości około 50 x 40 metrów. Składały się pojedynczej linii muru obronnego o grubości 1,1 metra, przeprutego w regularnych odstępach rozglifionymi do wnętrza szczelinowymi otworami strzeleckimi. Mur wyróżniał się wydatnym, pochyłym cokołem, pogrubiającym w przyziemiu kurtyny od 0,5 do 1 metra, obejmującym także cylindryczne dwie baszty we wschodniej części założenia. Baszty zajmowały narożniki zamku i zwrócone były w stronę rzeki oraz przeprawy, której miały za zadanie chronić. Posiadały około 8 metrów średnicy, z większością bryły umieszczoną na terenie dziedzińca, nie wysuniętą w przedpole, przez co możliwość ich flankowego ostrzału była minimalna. Jedynie baszta północna z racji wybiegającej pod skosem północnej kurtyny, mogła jednym otworem strzeleckim osłaniać jej przedpole.
W zachodniej części dziedzińca zbudowany został prostokątny w planie donżon, o długości 16,5 metra i szerokości 10,5 metra powyżej okazałego cokołu, sięgającego pierwszego pietra budynku. Donżon powstał w wyniku stopniowej rozbudowy. Pierwotnie posiadał jedynie dwie niskie kondygnacje, które około połowy XIII wieku podwyższono i nadbudowano poddaszem, otoczonym przez otwarty, dookolny chodnik straży. Galeria ta chroniona była przez blankowane przedpiersie, w merlonach przeprute przez wysokie szczelinowe strzelnice, w górnych partiach z krótkimi poprzecznymi otworami. Poddasze przykryto dwuspadowym dachem, opartym na murowanych, trójkątnych szczytach. W XV wieku zostało ono powiększone, co spowodowało usunięcie chodnika straży przy obu krótszych ścianach donżonu. Ponadto w górnej części donżonu w trakcie przebudowy z XIII lub XV wieku umieszczono trzecią kondygnację.
Pierwotnie jedyne wejście do donżonu znajdowało się na poziomie piętra w południowej części ściany wschodniej. Było zwrócone ku dziedzińcowi, na którym stać musiały drewniane schody, łatwe do usunięcia na wypadek zagrożenia. Ze schodów do wnętrza prowadził profilowany, ostrołucznie zamknięty portal, z archiwoltą podtrzymywaną przez kapitele trzech par kolumienek. Kapitele udekorowane zostały płaskorzeźbionymi motywami roślinnymi
Pierwsze piętro donżonu w całości wypełniała jedna duża sala o funkcji reprezentacyjno – mieszkalnej (hall). Była ona oświetlana czterema oknami, umieszczonymi po jednym z każdej strony świata, pośrodku ściany. Okna były wąskie, zwieńczone trójliśćmi, we wnętrzu wyposażone we wnękach w boczne siedziska. Wyróżniało się okno wschodnie, zwrócone ku dziedzińcowi, nieco szersze i bogato profilowane, a co więcej od wewnątrz z wnęką ujętą profilowaną archiwoltą na dwóch kolumienkach z kapitelami i cokołami. Ogrzewanie auli początkowo zapewniało centralnie usytuowane otwarte palenisko, z którego dym musiał uchodzić przez powałę i otwór w dachu, jednak po podwyższeniu donżonu i wprowadzeniu trzeciej kondygnacji, ten sposób ogrzewania stał się już niemożliwy. W grubości muru północnego narożnika znajdował się krótki korytarzyk, zakończony wykuszem latryny. Korytarzyk posiadał zakręt, w celu zapewnienia większej intymności, być może wejście było też zasłaniane jakąś kotarą.
Najniższa kondygnacja donżonu tradycyjnie posiadała funkcję gospodarczo – magazynową. Początkowo przykryta była płaskim, drewnianym stropem, który w trakcie XV-wiecznej przebudowy zastąpiono sklepieniem opartym na trzech środkowych filarach. Początkowo jedyne wejście do przyziemia możliwe było jedynie za pomocą włazu i drabiny z poziomu piętra. Wejście z dziedzińca, umieszczone tuż pod portalem piętra, dodano zapewne dopiero u schyłku średniowiecza. Oświetlenie przyziemia zapewniały jedynie szczelinowe, rozglifione do wnętrza otwory, rozmieszczone podobnie jak w auli (po jednym z każdej strony świata). Jeszcze gorzej oświetlona była trzecia, XV-wieczna kondygnacja, prawie całkiem ciemna, bowiem wyposażona w tylko jedną szczelinę nad portalem wejściowym pierwszego piętra.
Niski początkowo donżon nie był w stanie zapewnić wystarczającej przestrzeni reprezentacyjno – mieszkalnej na zamku, dlatego już w XIII wieku na dziedzińcu pomiędzy dwoma wschodnimi basztami wzniesiony został podłużny budynek auli o długości 24 metrów i szerokości 11 metrów (wnętrze 21,3 x 8,1 metra). Jego wschodnią ścianę stanowiła kurtyna muru obronnego, w której przebito trzy duże, ostrołuczne okna z sediliami po bokach wnęk oraz jedno mniejsze okno lancetowate. Oświetlały one główną salę reprezentacyjną zamku, miejsce gdzie podejmowano gości, urządzano uczty, przeprowadzano narady. Z budynkiem zapewne sąsiadowała kuchnia zamkowa.
Brama wjazdowa na teren zamku znajdowała się, jak wspomniano powyżej, w południowo – zachodniej części dziedzińca, gdzie zwrócona była w stronę miasta. Prawdopodbnie był to jedynie prosty portal przebity w kurtynie muru obronnego, zamykany zwodzonym mostem opuszczanym nad fosą. Po zachodniej stronie przejazdu na terenie dziedzińca znajdował się niewielki czworoboczny budynek o wymiarach 5,2 x 4,3 metra, najpewniej przeznaczony dla straży pilnującej wjazdu. Być może w linii obwarowań zamku funkcjonowała jeszcze jakaś mniejsza furta, ułatwiająca komunikację z terenami poza miastem.
Stan obecny
Zamek w Athenry słynnie dziś z bardzo dobrze zachowanego XIII-wiecznego donżonu, który poddano remontowi w XX wieku, kiedy to między innymi zadaszone zostało poddasze. Ponadto przetrwała część muru obwodowego dziedzińca, widoczna przede wszystkim po stronie południowej i wschodniej, gdzie łączy się z jedną z częściowo zachowanych baszt. W sąsiednim murze widoczne są okna dawnej auli, której ściany wewnętrzne niestety przetrwały jedynie na poziomie gruntu. W donżonie warte uwagi są wczesnogotyckie okna i portal wejściowy na piętrze, a także częściowo odnowiony krenelaż.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Collins B., McCarthy M., Papazian C., Excavations at Athenry Castle, Co. Galway, „Journal of the Galway Archaeological and Historical Society”, 43/1991.
Coyne F., Fitzpatrick M., The medieval town of Athenry, Dublin 2013.
Leask H.G., Irish castles and castellated houses, Dundalk 1951.
McNeill T., Castles in Ireland. Feudal power in a Gaelic World, London-New York 2005.
Salter M., The castles of Connacht, Malvern 2004.
Sweetman D., The Medieval Castles of Ireland, Woodbridge 2000.