Historia
Athenry w okresie średniowiecza było zamożną i ważną osadą, dlatego stosunkowo szybko przyciągnęło uwagę dominikańskich braci, którzy jako zakon mendykancki pragnęli osiedlać się w ośrodkach miejskich lub jak najbliżej nich (dominikanie i franciszkanie polegali na żebractwie i jałmużnie, więc dostęp do większych skupisk ludności był kluczowy dla ich przetrwania). Do założenia konwentu w Athenry doszło prawdopodobnie w 1241 roku, a już rok później dominikanie zorganizowali w klasztorze kapitułę prowincjalną, choć zapewne odbywała się ona jeszcze w drewnianych, tymczasowych zabudowaniach.
Bracia przybyli do miasta na zaproszenie Meilera de Bermingham, drugiego barona Athenry i założyciela miasta, który zakupił dla nich teren od rycerza Roberta Braynacha za cenę 160 marek. Budowa klasztoru była jednak finansowana nie tylko przez de Berminghama, ale także przez pewną liczbę anglo-normańskich i irlandzkich szlachciców oraz kobiet. Niejaki Felim O’Conor ufundować miał refektarz, Eugene O’Heyne dormitorium, Cornelius O’Kelly kapitularz, a Florence Mac Flin, arcybiskup Tuam, sfinansować miał w klasztorze pomieszczenie dla uczonych. Inni dobroczyńcy patronowali budowie infirmerii i wielkiego domu gościnnego oraz przyczynili się do powstania wielu innych dzieł. Dary ofiarowane klasztorowi w XIII i XIV wieku obejmowały dzbany na wino, konie, złoto i srebro oraz angielskie sukno, a także ziemię i pieniądze na prace budowlane oraz zapasy. W 1252 roku kościół klasztorny musiał być częściowo ukończony, bowiem pochowano w nim fundatora, Meilera de Bermingham.
W 1344 roku w kaplicy klasztornej pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny pochowany został niejaki William Walys. Miał on współfinansować jej budowę, rozpoczętą jakiś czas wcześniej przez Maca Wallayda de Berminghama. Prawdopodbnie kaplica mieściła się na terenie transeptu kościoła, dobudowanego wraz z nawą boczną około przełomu XIII i XIV wieku. Również w XV wieku przy klasztorze prowadzono dość intensywne prace budowlane. W 1400 roku i ponownie w 1423 roku udzielono odpustów tym, którzy przyczynili się do naprawy przeoratu, przy czym remonty z lat 20-tych prowadzone były po przypadkowym pożarze. Prawdopodbnie wtedy to do kościoła dobudowana została wieża. Jeszcze przed wydarzeniami z 1423 roku Walter Braynach ufundował ołtarz w kaplicy Najświętszej Maryi Panny, a Walter Husgard wraz z żoną Joanną wznieśli lub odbudowali krużganki. Jakiś czas po śmierci męża w 1408 roku, Joanna de Ruffur zapłaciła za budowę wielkiego okna przed ołtarzem głównym i późnogotyckich okien chóru (być może sfinansowała jedynie ich przeszklenie). Odpusty odnowiono w 1445 roku, kiedy to w klasztorze przebywało trzydziestu braci.
Klasztor dominikanów w Athenry uniknął kasaty w początkowym okresie reformacji, za rządów Henryka VIII. Konwent rozwiązano jednak w 1574 roku, a jego zabudowania przekazano radzie miejskiej. Zapewne były one zrujnowane, gdyż w tym samym roku klasztor ograbiły wojska earla Clanrickard w trakcie ataku na miasto. Podobno oszczędzono je w trakcie kolejnego najazdu na Athenry w 1595 roku. Własnością miasta pozostawały do 1627 roku, kiedy to przekazane zostały kupcom z Galway. Niedługo później dominikanie na krótko powrócili do miasta, lecz ostatecznie wygnani zostali po połowie XVII wieku przez protestanckie wojska Olivera Cromwella. Około 1750 roku na miejscu zabudowań klauzury utworzone zostały koszary, natomiast kościół klasztorny pozostawiono w ruinie.
Architektura
Klasztor założony został pomiędzy wschodnim brzegiem rzeki Clareen a zachodnią elewacją miejskich murów obronnych, w odległości około 200 metrów od kościoła parafialnego i zamku po stronie północnej. Choć konwent znajdował się wewnątrz obwodu miejskich obwarowań, zajmował teren miasta w średniowieczu nie zurbanizowany, pokryty głównie polami, sadami i ogrodami. Od północy teren klasztoru ograniczony był drogą wiodącą z placu rynkowego na zachodzie, przez most na rzece do bramy Brittin na północny – wschód od konwentu. Od zachodu klasztor ograniczała rzeka, dlatego wolne miejsce na rozwój zabudowań znajdowało się głównie po stronie południowej. Tam też usytuowane zostały pomieszczenia klauzury, których co najmniej dwa skrzydła otaczały wraz z krużgankami wirydarz.
Kościół klasztorny był sporą budowlą o długości około 45 metrów, początkowo składającą się jedynie z bardzo mocno wydłużonej nawy i prezbiterium na planie prostokąta. Prezbiterium nie było wyodrębnione architektonicznie od strony zewnętrznej, całość była więc wyjątkowo prostą konstrukcją. Na przełomie XIII i XIV wieku dobudowana została wąska i niska, zlicowana od zachodu z korpusem nawa boczna, północne ramię transeptu oraz nietypowo połączony z nimi przedsionek, poszerzający transept od strony zachodniej. Po stronie południowej, przy części prezbiterialnej wzniesiona została prostokątna zakrystia. W XV wieku, w miejscu połączenia nawy i prezbiterium, wzniesiona została czworoboczna wieża.
Wczesnogotycki kościół posiadał proste, nieoskarpowane elewacje. Ściany przeprute były wąskimi i wysokimi otworami okiennymi o lancetowatych kształtach, szeroko rozglifionymi do wnętrza i jedynie w minimalnym stopniu na zewnątrz. Okna zgrupowane były w rzędy po sześć otworów w części nawowej od północy i południa, natomiast część prezbiterialną oświetlała przede wszystkim grupa siedmiu otworów północnych. Od południa kościół sąsiadował z zabudowaniami klauzury, umieszczenie większej ilości okien nie było więc tam możliwe. Jedynie we wschodniej części ścian północnej i południowej utworzono po jednym oknie doświetlającym ołtarz główny. Większy otwór okienny lub triada mniejszych okien mogła się znajdować w ścianie wschodniej prezbiterium.
Pod koniec XIII i w XIV wieku w architekturę kościoła wprowadzone zostały większe okna dwudzielne o ostrołucznych zamknięciach, w transepcie wypełnione rozwidlającymi się maswerkami na podobieństwo litery Y. W dwa boczne okna prezbiterium wstawiono maswerki operujące motywami trójliści i rozet, a także wyposażono w zewnętrzne archiwolty, w oknie północnym oparte na wspornikach o formach ludzkich głów. Największe, najbardziej okazałe okna gotyckie wstawiono w zachodnią i wschodnią ścianę kościoła, a zwłaszcza w północną elewację transeptu. Wschodnie okno prezbiterium w XV wieku wypełnił czwórdzielny maswerk, podobny do zastosowanego w nawie szkockiego opactwa Dunfermline i w kościele w Perth. Co ciekawe okno to wstawiono po zamurowaniu starszego okna z XIV wieku, które było dużo większe, pięciodzielne, ale być może sprawiało problemy ze statyką budowli. Zachodnie okno nawy pod koniec średniowiecza było czwórdzielne, z maswerkiem o motywach oślich grzbietów i pięcioliści, a także bardziej skomplikowanych, symetrycznych układów w górnej części (między innymi posiadało motywy spiczastej koniczyny, charakterystyczne dla irlandzkiego gotyku). Wraz z przebiciem większych okien, mury kościoła podparte zostały w narożach przyporami.
Wewnątrz kościoła horyzontalnym akcentem elewacji był dwustronnie sfazowany gzyms poprowadzony pod oknami. Wschodnia, prezbiterialna część kościoła wyróżniona była podniesioną posadzką, dostępną za pomocą kilku stopni. Sedilia utworzono nietypowo w ścianie północnej, w postaci profilowanej, trójdzielnej wnęki o trójlistnych zamknięciach, rozdzielonej smukłymi kolumienkami z kapitelami i cokołami. Ponadto w ścianach kościoła utworzono szereg wnęk grobowych o romanizujących i wczesnogotyckich formach (np. motywy roślinne, fryz w jodełkę, gotyckie trójliście i czwórliście) oraz podwójną piscinę w czworobocznym, profilowanym obramieniu. Nawę od prezbiterium oddzielała przegroda lektorium, w XIV wieku przesunięta o kilka metrów w stronę zachodnią, zapewne w związku z większą liczbą mnichów którzy musieli się pomieścić w chórze. Główne wejście do kościoła wiodło do nawy przez portal zachodni, mniejsze dwa portale łączyły też nawę z klauzurą na południu, a kolejny portal komunikował prezbiterium z zakrystią. Żadna z części kościoła nie była podsklepiona, zarówno w nawie jak i prezbiterium zastosowano drewniane stropy oparte na kamiennych wspornikach.
W XIV wieku północną ścianę korpusu zastąpiono międzynawowymi arkadami, opartymi na czterech okrągłych w przekroju filarach. Piąty, podobny filar oddzielił transept od przedsionka, który pod kątem prostym łączył się nawą boczną. Wzdłuż elewacji transeptu, podobnie jak w starszym prezbiterium, poprowadzono pod oknami gzyms, o odmiennym jednak profilowaniu (dwustronnie zaoblony z noskiem). Pod nim w ścianie północnej utworzono okazały rząd ślepych, profilowanych arkad, o trójlistnych zamknięciach rozdzielonych kolumienkami. Arkady te prawdopodobnie powstały przy wykorzystaniu części materiału ze starszych detali architektonicznych, uzupełnionych nowymi elementami i wpasowanych w XIV wieku w ścianę transeptu.
W XV wieku, przypuszczalnie w związku z budową wieży i chęcią wzmocnienia konstrukcji kościoła po pożarze z 1423 roku, arkady międzynawowe zostały częściowo zamurowane. Smukłe kolumny zastąpiły wówczas masywniejsze, prostokątne w przekroju flary, dźwigające, ostrołuczne, pozbawione zdobień arkady z archiwoltami na gzymsach impostowych. W ten sam sposób utworzono arkady między przedsionkiem a transeptem, choć nie poprowadzono ich równolegle ani do wschodniej, ani zachodniej ściany transeptu, lecz odchylono w kierunku wschodnim. Przesunięcie arkad mogło wynikać z błędu na etapie planowania lub przebudowy.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się ruiny kościoła klasztornego, usytuowane w obrębie prostokątnego cmentarza, od południa i zachodu sąsiadujące ze współczesną zabudową mieszkalną. W kościele zachowało się wiele elementów z różnych okresów średniowiecza, w tym duża liczba płyt nagrobnych, zarówno w budynku kościoła, jak i rozsianych po cmentarzu. Nie przetrwały niestety na powierzchni gruntu żadne pozostałości po zabudowaniach klasztornych. Spośród detali architektonicznych uwagę zwraca duża gama okien, prezentujących rozwój od wczesnego do późnego gotyku, a także bogato dekorowane ścienne wnęki grobowe, sedilia czy ślepe arkady w transepcie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coyne F., Fitzpatrick M., The medieval town of Athenry, Dublin 2013.
Macalister R.A.S., The Dominican Church at Athenry, „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, Sixth Series, Vol. 3, No. 3/1913.
McKeon J., The Dominican Priory of Saints Peter and Paul, Athenry: high-medieval history and architecture, „Journal of the Galway Archaeological and Historical Society”, 61/2009.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.