Historia
Klasztor augustiański w Athassel, konsekrowany pod wezwaniem św. Edmunda, ufundowany został przez Williama FitzAdelma de Burgh (de Burgo) pod koniec XII wieku. W 1205 roku William został pochowany w założonym przez siebie klasztorze, musiała więc jakaś część zabudowań być już wówczas ukończona. Konwent w Athassel szybko stał się na tyle ważny, że jego przeorowie zasiadali w parlamencie. Duże dochody oraz możni patroni, tacy jak Walter de Burgh, pierwszy earl Ulsteru, pozwoliły od drugiej do trzeciej ćwierci XIII wieku prowadzić wczesnogotycką rozbudowę kościoła klasztornego i sąsiednich zabudowań klauzury. Także Walter po śmierci został przewieziony do Athassel i pochowany w klasztorze w 1271 roku, podobnie jak jego następca Richard de Burgo, drugi earl Ulsteru w 1326 roku.
W XIV wieku w pobliżu klasztoru rozwinęło się nieduże miasto, spalone w 1319 roku przez brata lorda Maurice FitzThomasa, a po raz kolejny spustoszone w 1329 roku przez Bryana O’Briena. Prawdopodbnie w obu tych najazdach ucierpiał też klasztor oraz jego posiadłości. W 1447 roku klasztor uległ raz jeszcze spaleniu na skutek zbrojnego ataku. W kolejnych latach kościół klasztorny odbudowano, ale ze względu na brak środków oraz wyludnienie okolicznych ziem, zapewne porzucony został jego korpus nawowy, pozostawiony odtąd w ruinie.
W XVI wieku podźwignięcie z kryzysu konwentu zatrzymały prądy reformacyjne, które ostatecznie doprowadziły do kasaty klasztoru w 1541 roku. Podupadłą budowlę w połowie XVI wieku królowa Maria podarowała Thomasowi Butlerowi, dziesiątemu earlowi Ormond. Thomas Butler czerpał pod koniec XVI wieku dochody z poklasztornych majątków, lecz zabudowania konwentu zostały porzucone i pozostawione w ruinie.
Architektura
Klasztor założony został w łagodnym zakolu rzeki Suir, na jej prawym, zachodnim brzegu. Teren był tam łagodny, pozbawiony większych wzniesień, które znajdowały się dopiero w odległości kilkuset metrów na przeciwnym brzegu. Augustiański kompleks składał się z kościoła, pomieszczeń klauzury dostawionych do jego południowego boku oraz z zabudowań pomocniczych i gospodarczych po stronie zachodniej, gdzie zgrupowane były wokół dużego dziedzińca z bramą w narożniku północno – zachodnim. Całe założenie było ogrodzone kamiennym murem, poprowadzonym także od strony rzeki. Na północ od klasztoru z koryta Suir przekopano kanał młyński, przepływający tuż przed główną bramą klasztoru, gdzie musiał zostać utworzony most.
Wczesnogotycki kościół był trójnawową budowlą o długości około 64 metrów, złożoną z korpusu nawowego, transeptu i mocno wydłużonego prezbiterium na planie prostokąta. Dodatkowo przy wschodnich ścianach obu ramion transeptu znajdowały się po dwie kwadratowe kaplice, natomiast przy północno – zachodnim narożniku korpusu usytuowano masywną czworoboczną wieżę. Do skrajnej północnej kaplicy w początkach XIV wieku dobudowana została obszerniejsza kaplica Panny Marii lub św. Edmunda, wzniesiona na rzucie prostokąta, który został wysunięty dalej ku wschodowi niż prezbiterium kościoła. W XV wieku przecięcie naw skierowane ku ramionom transeptu zostało zablokowane. Zbudowane zostały tam masywne ściany, stanowiące podstawę pod czworoboczną wieżę, przypuszczalnie wzniesioną na miejscu starszej lub wówczas przebudowaną. W okresie tym korpus nawowy kościoła był już na tyle zrujnowany, że nie podjęto się jego odbudowy.
Od strony zewnętrznej korpus kościoła podparty był przyporami jedynie od strony północnej i zachodniej, przy czym te ostatnie utworzono znacznie masywniejsze. Narożne, prostopadłe w stosunku do siebie przypory podpierały też wieżę północno – zachodnią, w której w grubości muru utworzono spiralną klatkę schodową. Masywne, oszkarpowane mury wieży wskazywałyby na jej znaczną wysokość, co wraz z narożnym położeniem nie było typowym rozwiązaniem dla wczesnogotyckich klasztorów. Fasadę zachodnią kościoła tworzył główny portal wejściowy, nad którym znajdowało się duże, zapewne ostrołuczne okno, flankowane dwoma wnękami o trójlistnych zwieńczeniach. Wnęki te przypuszczalnie przeznaczone były na rzeźbione figury. Akcent horyzontalny fasady, oprócz cokołu wprowadzał gzyms, obejmujący archiwolty ostrołucznych okien naw bocznych. Oświetlenie transeptu i prezbiterium kościoła zapewniały stosunkowo wąskie, ostrołucznie zamknięte okna jednodzielne, mocniej rozglifione do wnętrza niż na zewnątrz. W prezbiterium uzyskały one znaczną wysokość i regularne rozstawienie po pięć w ścianach wzdłużnych. Otwór wschodni w XV wieku został wymieniony na duże, trójdzielne okno maswerkowe. Pomimo dużego nagromadzenia wysokich otworów okiennych, mury prezbiterium nie były podparte przyporami. Ściany wzmacniał jedynie okazały pochyły cokół, typowy dla budownictwa anglo-normańskiego.
Wnętrze korpusu dzieliły na trzy nawy i sześć przęseł dwa rzędy filarów o czworobocznych podstawach. Nawy boczne były wąskie, przykryte sklepieniami opartymi na przyściennych służkach. Bardzo szeroka nawa główna mogła posiadać jedynie drewniany strop lub otwartą więźbę dachową. Korpus od transeptu oddzielała ściana lektorium, pośrodku której znajdował się portal o szerokości 2,1 metra i wysokości 3,5 metra. Portal ten uzyskał bardzo bogato profilowaną ostrołuczną archiwoltę, osadzoną na trzech parach kolumienek z półkolistymi bazami i kapitelami zdobionymi motywami roślinnymi. Zewnętrzny profil archiwolty, wysunięty poza kolumienki, umieszczono na konsolach o kształcie ludzkich głów. Po bokach portalu utworzono dwa otwory z trójlistnymi zamknięciami, natomiast dużą płaską przestrzeń nad portalem, ujętą ostrołucznym profilowaniem i dwuspadowym obramieniem, zapewne przeznaczono na malowidło.
Północne ramię transeptu już w XIII wieku oddzielone było od skrzyżowania naw ścianą, podczas gdy południowe odcięto dopiero w chwili budowy późnogotyckich ścian środkowej wieży. Pierwotnie znajdowała się tam ostrołuczna arkada o wysokości 14 metrów i szerokości 8,2 metra, zdobiona skromnym profilowaniem. Podobne wymiary musiała posiadać arkada tęczy łącząca skrzyżowanie naw z prezbiterium, ale przypuszczalnie z uwagi na rangę była ona mocniej dekorowana. Skrzyżowanie naw pierwotnie przykryte było sklepieniem krzyżowym, po późnogotyckich przekształceniach zastąpionym kolebką, opartą na nowych, masywnych murach. W prezbiterium wysokie okna boczne nie pozostawiały wiele miejsca na elewacjach, dlatego powyżej podokiennego gzymsu dwie wnęki ścienne utworzono jedynie w ścianie wschodniej.
Zabudowania klauzury tradycyjnie znajdowały się po południowej stronie kościoła klasztornego, gdzie trzema skrzydłami i przyległymi do nich krużgankami otaczały obszerny wirydarz – kwadratowy w planie plac przeznaczony na ogród. Krużganki, oprócz zapewniania przestrzeni do odpoczynku, nauki i odprawiania niektórych rytuałów, przede wszystkim stanowiły zadaszone ciągi komunikacyjne, łączące najważniejsze pomieszczenia w klasztorze. Pierwotnie mogły być one konstrukcji drewnianej, bowiem murowane wzniesione zostały dopiero w XV wieku. Na wirydarz otwierały się odtąd triadami zwieńczonych trójliśćmi otworów, rozmieszczonych symetrycznie pomiędzy przyporami. Od strony zewnętrznej otwory te ponad trójliśćmi uformowano w tzw. ośle grzbiety, od wewnątrz natomiast zamknięto półkoliście i szeroko rozglifiono.
Wschodnie skrzydło klauzury umieszczone było na przedłużeniu południowego ramienia transeptu. Z kościołem w przyziemiu tradycyjnie sąsiadowało pomieszczenie zakrystii, przy czym z łączącego ich przejścia w grubości muru wyprowadzono korytarz do spiralnej klatki schodowej wiodącej do wieży lub dormitorium na piętrze. Dalsza część skrzydła wschodniego posiadała w przyziemiu bardziej nietypowy podział, dzieliła się bowiem na szereg niewielkich pomieszczeń o zbliżonych rozmiarach, otwartych portalami na krużganek. Na południe od zakrystii był to korytarz zapewniający przejście do terenów nad rzeką, następnie znajdował się przedsionek kapitularza, a dalej trzy podsklepione komory o nieznanym przeznaczeniu, z których ostatnia połączona była z aneksem latrynowym, usytuowanym wzdłuż przekopanego w ziemi kanału. Kapitularz stanowiło wysunięte poza obrys klauzury pomieszczenie na rzucie prostokąta, przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Przypuszczalnie mnisi gromadzili się w nim na obrady wzdłuż dłuższych ścian, zaś przeor zasiadał przy ścianie wschodniej. Dormitorium na piętrze połączone było z latrynami oraz za pomocą tzw. nocnych schodów z transeptem kościoła.
Skrzydło południowe, podobnie jak wschodnie, posiadało dwie kondygnacje. W przyziemiu mieściło się przejście do zabudowań poza klauzurą, następnie czteroprzęsłowe pomieszczenie podzielone na dwie nawy za pomocą trzech filarów oraz duża sala zamykająca skrzydło od zachodu. Na piętrze większość skrzydła wypełniało obszerne pomieszczenie refektarza, dostępne drewnianymi schodami z małej izby po stronie wschodniej, nad korytarzem w przyziemiu. Dwie duże dolne sale mogły pełnić funkcje gospodarcze, związane z posiłkami wydawanymi na piętrze. W jednym z nich mogła się też znajdować fraternia, czyli miejsce w którym zakonnicy pracowali, zwłaszcza w chłodnym okresie zimowym.
Skrzydło zachodnie w większości stanowiła jedna duża sala, być może pierwotnie dzielona na mniejsze pomieszczenia lekkimi ściankami działowymi. Prawdopodbnie znajdowało się w niej cellarium, spiżarnia i magazyn klasztorny. W północnej części skrzydła usytuowana była dwuprzęsłowa, podsklepiona furta wiodąca na dziedziniec gospodarczy, zapewne pełniąca też rolę rozmównicy, czyli miejsca w którym zakonnicy mogli swobodnie rozmawiać z petentami klasztoru. W grubości jej muru północnego umieszczono długie i wąskie schody prowadzące na piętro skrzydła, gdzie mogły się znajdować pomieszczenia konwersów. Dodatkowo przy południowaj części ściany zachodniej, ze skrzydłem sąsiadowało prostokątne pomieszczenie nieznanego przeznaczenia.
Zachodni, gospodarczy dziedziniec klasztoru wypełniony był kilkoma podłużnymi budynkami, przystawionymi do muru otaczającego klasztor. Znajdować się w nich mogły spichlerze, stajnie, obory lub pomieszczenia dla gości, a także młyn w narożniku południowo – zachodnim. Jeden z podłużnych budynków sąsiadował z umieszczonym w narożniku budynkiem bramnym, poprzedzonym rodzajem przedbramia zamykanego broną. Wjazd do przedbramia prowadził przez most nad kanałem młyńskim. Stamtąd można było na wprost udać się do podsklepionego, dwuprzęsłowego przejazdu bramnego, lub przejściem na północ przedostać na nadrzeczne łąki. Przejazd bramny początkowo otwierał się szerokim na 3,7 metra, półkolistym portalem, w późniejszym okresie zredukowanym do ostrołucznego portalu o 2,4 metra szerokości. W przyziemiu budynku bramnego oprócz przejazdu znajdowało się boczne pomieszczenie dla odźwiernego.
Stan obecny
Klasztor w Athassel, choć znajduje się dziś w stanie ruiny, należy do grupy stosunkowo dobrze zachowanych irlandzkich konwentów augustiańskich. Prawie w całości przetrwały mury prezbiterium i południowego ramienia transeptu, włącznie z częścią XV-wiecznej wieży na skrzyżowaniu naw oraz bocznymi kaplicami. Wciąż widoczne jest przyziemie skrzydeł południowego i wschodniego, a częściowo nawet mury pięter obu tych skrzydeł. Skrzydło zachodnie zostało mocniej zdegradowane na przestrzeni wieków, choć zachowało się północne pomieszczenie rozmównicy. Ponadto widoczne są zrujnowane pozostałości zabudowań gospodarczych wraz z budynkiem bramnym i mostem nad kanałem młyńskim. Spośród zachowanych detali architektonicznych wyróżnia się wspaniały wczesnogotycki portal między nawą główną a transeptem, rzędy lancetowatych okien prezbiterium, przetrwałe wraz z maswerkiem XV-wieczne wschodnie okno prezbiterium, czy kilka pierwotnych portali i otworów okiennych na terenie klauzury.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cochrane R., Notes on the Augustinian Priory of Athassel, County Tipperary, „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, Fifth Series, Vol. 39, 3/1909.
De Breffny B., Mott G., The churches and abbeys of Ireland, London 1976.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.