Historia
Franciszkański klasztor w Askeaton założyć miał w 1389 roku Gerald, czwarty earl Desmond, choć mogło to również nastąpić nieco później, około 1420 roku, za rządów Jamesa, siódmego earla Desmond. Możliwe też, iż pod koniec XIV wieku rozpoczęto pierwsze przygotowania do powołania konwentu, uwieńczone sukcesem dopiero na początku kolejnego stulecia, kiedy to rozpoczęto prace budowlane nad klasztorem. Trwały one jeszcze w latach 60-tych i 70-tych XV wieku, kiedy to dobudowano refektarz, a także pod koniec XV wieku, gdy wzniesiony został przy kościele transept oraz wieża. Intensywna rozbudowa klasztoru zapewne możliwa była dzięki wsparciu earlów.
W 1490 roku konwent franciszkański z Askeaton poddany został reformie obserwanckiej. Być może dzięki temu, a także za sprawą patronów z wpływowego i silnego rodu Desmond, przetrwał okres reformacji, który dla większości klasztorów na wyspie zakończył się kasatą. Wiadomo, iż w 1541 roku w kapitularzu klasztoru odbyło się spotkanie przed Mauricem Maddym, oficjalnym generałem diecezji i Hugh Leesem, w obecności Johna, biskupa Limerick, na którym John, syn Thomasa, rycerz Valley, potwierdził zobowiązania finansowe wobec biskupa. W 1558 roku w kościele klasztornym pochowano Jamesa, czternastego earla Desmond, a w 1564 roku Joan, hrabinę Ormond, jedyną córkę jedenastego earla Desmond. Ponadto jeszcze w tym samym roku w murach klasztoru miała się odbywać kapituła zakonu.
Gorsze czasy dla konwentu nadeszły w czwartej ćwierci XVI wieku, bowiem w 1579 roku kilku mnichów zginęło w trakcie plądrowania klasztoru przez wojska sir Johna Malbie, podczas nieudanego oblężenia pobliskiego zamku. Po tym wydarzeniu zabudowania klasztorne opustoszały na kilkadziesiąt lat i popadły w częściową ruinę. W 1627 roku mnisi franciszkańscy powrócili do Askeaton, a klasztor został wyremontowany. Niedługo później kolejne zniszczenia spowodować mogły działania militarne z lat 1642-1652, w trakcie których zburzony mógł zostać między innymi transept. Zakonnicy uciekli lub ukryli się na czas rządów Cromwella, lecz wrócili po restauracji rządów Karola. Dzięki temu klasztor miał funkcjonować jeszcze do początku XVIII stulecia, gdy ostatecznie został porzucony. Ostatnimi odnotowanymi gwardianami byli Anthony MacEnery w 1711 i Francis Hickey w 1714 roku.
Architektura
Klasztor zbudowany został na wschodnim brzegu rzeki Deel, po północnej stronie zamku i osady, w jednym z płytkich zakoli. Choć natura na tym odcinku nie utworzyła wysokiego nabrzeża, to jednak zabudowania konwentu musiały zostać wzniesione na stoku, opadającym w stronę koryta rzecznego z wywyższenia terenu, które miało najwyższy punkt w północnej części założenia. Na wysokości klasztoru na rzece Deel pierwotnie prawdopodobnie znajdowała się niewielka wyspa, podobna do tej na której wzniesiono zamek.
Kościół klasztorny był prostą, jednonawową budowlą na planie wydłużonego prostokąta, bez wyodrębnionego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Posiadał nieco ponad 36 metrów długości oraz 7 metrów szerokości. Przy ścianie północnej znajdowała się nieduża, ale piętrowa zakrystia o wymiarach 7,3 x 3,5 metra, elewacją wschodnią zlicowana z prezbiterium. Po jej zachodniej stronie prawdopodobnie dobudowano czworoboczną wieżę, dostawioną w późnym średniowieczu, gdy rygorystyczna reguła zakonna zakazująca wznoszenia wyniosłych i okazałych elementów architektonicznych była już mniej przestrzegana. Wtórnym, późnogotyckim dodatkiem był też zapewne północny, dwunawowy transept długości 18 metrów, sąsiadujący z nawową częścią kościoła. Korpus kościoła przykryto dachem dwuspadowym, opartym na trójkątnych szczytach, przy ścianach wzdłużnych ujętym przez dekoracyjny krenelaż.
Oświetlenie nawy i prezbiterium kościoła zapewniało siedem ostrołucznych okien, porozmieszczanych dość nieregularnie, ze względu na otoczenie kościoła licznymi aneksami i zabudowaniami klauzury, a przez to umieszczonymi w każdej wolnej przestrzeni. Największe, pięciodzielne okno osadzono na osi ściany wschodniej, w celu oświetlenie ołtarza głównego. Trzy trójdzielne okna przepruto we wschodniej części ściany południowej oraz jedno pośrodku ściany zachodniej. Dodatkowo jedno trójdzielne okno znalazło się w ścianie północnej po lewej stronie transeptu i jedno okno dwudzielne po prawej stronie. Okna wyposażono przeważnie w proste acz eleganckie, przeplatające się maswerki, szeroko rozglifiono do wnętrza, a od zewnątrz wyposażono w ostrołuczne, profilowane okapy. Dwudzielne okno północne wyróżniono maswerkiem operującym motywami pięcioliści i rybich pęcherzy.
Wejście do kościoła z zewnątrz wiodło portalem w ścianie zachodniej korpusu. Ponadto kościół skomunikowany był ostrołukowym portalem z krużgankiem oraz kolejnym ostrołukowym portalem z zakrystią. Na transept nawa kościoła otwierała się dwoma ostrołucznymi arkadami z gurtami, osadzonymi na kolistym w przekroju filarze, do którego od strony transeptu dostawiono smuklejszą kolumienkę dźwigającą zewnętrzny uskok. Ponadto komunikację ułatwiały dwa ukośnie poprowadzone wąskie przejścia, łączące środkową część kościoła z transeptem i narożnikiem krużganka. W ścianach kościoła osadzono trzy wnęki grobowe, wszystkie zamknięte profilowanymi, zakończonymi kwiatonami łukami w tzw. ośle grzbiety, flankowanymi przez płaskorzeźbione sterczyny. W południowej ścianie prezbiterium umieszczono wnęki pod sedilia, podzielone na sześć nisz ostrołucznie zamkniętych i trzy półkoliste. Te ostatnie rozdzielono śrubowo skręconymi przyściennymi kolumienkami i obramiono gzymsem o podobnej formie. Wnęki ostrołuczne rozdzielono kolumienkami z gładkimi trzonami, kapitelami i bazami. Pierwotnie część nawową od prezbiterialnej musiała rozdzielać przegroda lektorium.
Zabudowania klasztornej klauzury umieszczone zostały po południowej, niżej położonej stronie kościoła, gdzie wraz z krużgankiem otoczyły kwadratowy w planie wirydarz. Składały się z nadrzecznego skrzydła zachodniego, mieszczącego najważniejsze pomieszczenia konwentu, wąskiego skrzydła wschodniego o gospodarczym przeznaczeniu, a także z nieregularnego skrzydła południowego. Od północy kościół sąsiadował z cmentarzem, natomiast na wschodzie, za ogrodami oraz sadami klasztornymi, funkcjonował budynek o wymiarach 29,3 x 6,8 metra, łączący funkcje domu dla gości i infirmerii. Za wyjątkiem nadrzecznej strony zachodniej, całość założenia zapewne już w średniowieczu ogrodzona była kamiennym murem.
Wirydarz założony został na planie kwadratu o bokach długości 15,5 metra. Otaczały go szerokie na 2,1 metra korytarze krużganka, przykryte sklepieniem kolebkowym i otwarte na dziedziniec ostrołucznymi arkadami przeźroczy. Arkady te oparto na parach połączonych murem filarków, co trzy otwory zastąpionych masywniejszą podporą z nietypowym wałkiem od strony wewnętrznej. Te przypominające rynny zagięte wałki zakończono głowicami, na których jednak nic nie osadzono.
Skrzydło zachodnie o wymiarach 11,9 x 4,3 metra w przyziemiu podzielone było na dwa podsklepione pomieszczenia. Większa sala północna oświetlana była od strony rzeki trzema rozglifionymi do wnętrza oknami o czworobocznych obramieniach, jednym dwudzielnym i dwoma jednodzielnymi. Mogła ona pełnić rolę fraterni lub kapitularza. Mniejsze pomieszczenie południowe doświetlane było tylko jednym oknem i dostępne portalem osadzonym powyżej posadzki, co oznaczałby iż znajdował się w nim karcer. Piętro skrzydła, oświetlane od zachodu wąskimi, ostrołucznymi oknami, a od południa oknem dwudzielnym, mogło być zajmowane przez dormitorium mnichów. Posiadało dwa ostrołuczne i sfazowane portale w ścianie wschodniej, łączące się z przestrzenią nad krużgankiem, którą można się było przedostać na piętro skrzydła wschodniego. Tamtejsze pomieszczenie posiadało dużo większe wymiary niż parter, ze względu na powiększenie o część nad krużgankiem.
Główną częścią skrzydła południowego był refektarz o wymiarach 15,3 x 6,4 metra, na wzór opactw cysterskich wysunięty dłuższą osią ku południowi. Choć był niższy od skrzydła zachodniego, to z powodu nachylenia stoku również posiadał dwie kondygnacje. Dolna, przykryta drewnianym stropem, posiadała wysunięty z zachodniej elewacji prostokątny ryzalit, mieszczący ambonę dla mnicha czytającego w trakcie posiłków. Nie posiadała okna od południa, ale od zachodu przepruta była dwoma oknami zamkniętymi w ośle grzbiety. Górną kondygnację oświetlało od południa duże dwudzielne okno flankowane dwoma mniejszymi oraz czworoboczne otwory szczelinowe w ścianach wzdłużnych. Od zachodu z północną częścią refektarza sąsiadowały dwie kondygnacje pomieszczeń latrynowych i gospodarczych, ze względu na bieg rzeki zamknięte ukośnie poprowadzoną ścianą.
Stan obecny
Klasztor w Askeaton należy do najlepiej zachowanych mendykanckich klasztorów na terenie Irlandii, choć obecnie pozostaje w formie tzw. trwałej, w większości niezadaszonej ruiny. Co wyjątkowe prawie w całości zachowały się mury wszystkich zabudowań klauzury, przetrwał też obwód ścian korpusu kościoła. Największa degradacja dotknęła północno – wschodniej części transeptu oraz zachodniej części zakrystii. Nie zachowały się żadne ślady po późnogotyckiej wieży kościelnej, która musiała zostać dokładnie rozebrana w pierwszej połowie XVII wieku, w trakcie remontu kościoła. Spośród detali architektonicznych warte uwagi są liczne gotyckie otwory okienne, niektóre wciąż wypełnione maswerkami. W murach kościoła znajdują się bogato zdobione sedilia oraz trzy wnęki grobowe z drugiej połowy XV wieku, wirydarz nadal otoczony jest ze wszystkich stron przeźroczami krużganka, a na terenie całego klasztoru zachowało się kilka prostych portali (północny portal krużganka wyróżnia się płaskorzeźbionymi detalami na obramieniu). Na terenie refektarza cennym elementem jest ryzalit lektora, natomiast w północno – wschodniej części krużganka płaskorzeźba przedstawiająca św. Franciszka ze stygmatem, osadzona w ozdobnej wnęce.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.
Westropp T.J., Notes on Askeaton, County Limerick. Part I. The History, A.D. 900 to 1579, „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, Fifth Series, Vol. 33, No. 1/1903.
Westropp T.J., Notes on Askeaton, County Limerick. Part III. The „Abbey”, „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, Fifth Series, Vol. 33, No. 3/1903.