Historia
Wczesnośredniowieczny klasztor w Ardmore według tradycji założony miał zostać w V wieku przez św. Declana. Jego następcą został niejaki Ultan, ale o późniejszych opatach Ardmore źródła pisane nie pozostawiły informacji. Ardmore nie zostało uznane za stolicę biskupią przez synod w Eathbreasail w 1116. Podobnie na synodzie z 1152 roku roszczenia Ardmore do statusu biskupiej siedziby uznano za wątpliwe, choć ostatecznie w bliżej nieznany sposób status diecezjalny Ardmore w przeciągu następnych lat musiał zostać ugruntowany. Związane z tym mogły być prace budowlane, w trakcie których wzniesiony został nowy, romański kościół katedralny, powstały poprzez powiększenie starszej budowli klasztornej, a także wysoka cylindryczna wieża.
Pod panowaniem anglo-normańskim biskupi Ardmore przysięgli wierność Henrykowi II. W 1170 roku i cztery lata później, Eugene, biskup Ardmore, był świadkiem przywileju nadanego klasztorowi św. Einnbarra w Cork przez Dermota, króla Munster. W 1203 roku roczniki Inisfallen stwierdziły, że Maelettrim O’Duibherathna (Mael Etain Duib Ratha), czcigodny kapłan Ardmore, zmarł po ufundowaniu i ukończeniu budowy, czy też przebudowy kościoła w Ardmore. Siedem lat później papież napisał do Donata, arcybiskupa Cashel, iż zatwierdził go przed irlandzkimi diecezjami, w tym przed Ardmore, jednak w kolejnych latach XIII wieku biskupstwo Ardmore połączono z Lismore, co doprowadziło do utraty przez tamtejszy kościół statusu katedry.
W latach 1302-1306 kościół w Ardmore odnotowano jako płacący podatek w ramach diecezji Lismore. Być może funkcjonowała przy nim jeszcze niewielka społeczność monastyczna. Potem Ardmore niemal znikło ze średniowiecznych przekazów pisanych, choć klasztor wraz z sąsiednim zamkiem nadal miał funkcjonować. Dopiero w początkach XVII wieku zapisano, iż kościół znajdować się miał w dobrym stanie, lecz już w latach 30-tych tamtego stulecia przy kościele przeprowadzono prace naprawcze, powiązane z gruntowną przebudową prezbiterium. Odnowiony kościół uszkodzony został w 1642 roku, w trakcie walk Irlandczyków z Anglikami. Prawdopodbnie po tych wydarzeniach nie przeprowadzono już jego odbudowy i całe dawne założenie klasztorne popadło w ruinę.
Architektura
Jedną z najstarszych murowanych budowli kompleksu monastycznego Ardmore było przedromańskie oratorium św. Declana, niewielki budynek założony na planie prostokąta o wymiarach 4,1 x 2,7 metra. Jego ściany wzmocniono czterema niskimi przyporami w narożnikach, wszystkimi równoległymi do ścian wzdłużnych. Elewacje pozostawiono surowe, pozbawione elementów dekoracyjnych, przeprute jedynie prostokątnym wejściem od strony północnej. Wnętrze oratorium mogło być wykorzystywano jako kaplica grobowa dla szczątków założyciela klasztoru.
Mniej więcej w środkowej części klasztoru stanęła cylindryczna, smukła wieża, pełniąca funkcje obronne lub wartowniczo – ostrzegawcze. Mogły w niej być również deponowane najwartościowsze przedmioty mnichów, zwłaszcza w okresach zagrożenia, a najwyższa kondygnacja mogła być przeznaczona na dzwonnicę. Wieżę zbudowano z dokładnie opracowanych kwadr, na planie koła o średnicy 5 metrów, w górnych partiach zmniejszającej się aż do około 3 metrów. Jej wysokie na niecałe 30 metrów elewacje, w niespotykany dla budowli tego typu sposób, przedzielono horyzontalnie trzema wydatnymi gzymsami. Nie odpowiadały one podziałom wewnętrznym, miały więc znaczenie wyłącznie dekoracyjne. Wejście z profilowanym obramieniem umieszczono po stronie północno – wschodniej, było więc ono skierowane na kościół klasztorny. Tradycyjnie znajdowało się ze względów bezpieczeństwa kilka metrów nad ziemią. Na drugim, trzecim i czwartym piętrze utworzono małe okna, piąte pozostawiono bez otworów, a na najwyższej kondygnacji umieszczono cztery okna. Wewnątrz podział zapewniły drewniane stropy, kładzione na odsadzkach oraz płaskorzeźbionych wspornikach (ludzkie i zwierzęce głowy, motywy roślinne).
Najstarszy kościół klasztorny i katedralny prawdopodobnie był niewielkim, salowym budynkiem na rzucie prostokąta, wzniesionym z dużych, nieregularnie opracowanych ciosów. W XII wieku budowla ta przeznaczona została na prezbiterium nowej katedry, powstałej poprzez budowę po zachodniej stronie dużego, mocno wydłużonego korpusu nawowego o szerokości 7,9 metra i długości około 14,2 metra. W kolejnym etapie rozbudowy, na przełomie XII i XIII wieku korpus został jeszcze przedłużony o 7,9 metra, tak że całość nawy uzyskała ostatecznie wewnętrzną długość 22,1 metra (ewentualnie nie doszło wówczas do przedłużenia, ale do przebudowy murów zachodniej części kościoła powyżej fundamentów).
Wyjątkowo ozdobną formę posiadała zachodnia fasada katedry, powstała być może pod wpływem inspiracji z zachodniej Francji (Angoulême, Poitiers, Civray), której zadaniem było wywarcie wrażenia i pouczenie zbliżających się wiernych. Utworzono na niej rząd trzynastu ślepych arkad, płytkich, półkoliście zamkniętych wnęk, pod którymi umieszczono jeszcze grupę trzech i pięciu małych ślepych arkad, ujętych w dwie duże półkoliste arkady o szerokości 2,5 metra każda. Przypuszczalnie po ich prawej stronie pierwotnie znajdowała się jeszcze trzecia podobna ślepa arkada. W co najmniej dziewięciu górnych wnękach utworzono płaskorzeźbione figury, osadzone także w dolnych arkadach i pod archiwoltą wschodniej dużej arkady, gdzie znalazła się scena Pokłonu Trzech Króli. Pozostałe postacie ukazywały Adama i Ewę, Sąd Salomona, Dziewicę z Dzieciątkiem i wołem, Józefa.
Oświetlenie katedry zapewniały półkoliście zamknięte okna, stosunkowo wąskie od strony zewnętrznej, ale szeroko rozglifione do środka, o bardzo bogatym profilowaniu. Szczególnie wyróżnione zostało okno zachodnie, w którym profilowaną archiwoltę opuszczono na dwie konsole. Zarówno od strony wewnętrznej, jak i zewnętrznej na północnej i południowej elewacji nawy okna ujęte zostały nad archiwoltami profilowanym gzymsem, poprowadzonym przez całą długość korpusu, za wyjątkiem części zachodniej, dobudowanej na przełomie XII i XIII wieku. Gzymsem nad archiwoltą zwieńczone zostało również od zewnątrz pojedyncze okno zachodnie.
Wejście do wnętrza nawy od czasu późnoromańskiej rozbudowy możliwe było przez portal umieszczony w zachodniej części ściany północnej. Kolejny, prostszy portal znajdował się również po przeciwnej stronie. Wejście północne uzyskało formę uskokową o całkowitej szerokości 3 metrów i wysokości 3,7 metra, przy czym samo przejście wykonano szerokie na 1,1 metra i wysokie na 2,4 metra. Półkoliste archiwolty osadzono na ciągłych abakusach zdobionych motywami roślinnymi kapiteli, które z kolei osadzono na dwóch parach kolumienek wciśniętych w uskoki. Abakusy wysunięto poza kapitele ku lewej i prawej stronie, jako imposty wspierające zewnętrzną archiwoltę. Kolumienki posadowiono na czworobocznych cokołach z wypukłymi górnymi krawędziami po prawej stronie i lekko czworobocznymi cokołami po lewej stronie.
Na wewnętrznych elewacjach nawy, oprócz wspomnianego powyżej gzymsu nad oknami, umieszczono na północnej ścianie rząd pięciu kwadratowych wnęk. Utworzono je między portalem wejściowym a skrajnym oknem północnym. Po drugiej, wschodniej stronie tegoż okna utworzono kolejny rząd wnęk, czy też ślepych arkad, tym razem o ostrołucznych zamknięciach. Poniżej nich w ścianie osadzono profilowaną, trójlistną wnękę grobową z XIII wieku, umieszczoną po przeciwnej stronie półkolistej wnęki grobowej z XII wieku. Nawę od prezbiterium oddzielono arkadą tęczy, pierwotnie o romańskiej formie z kapitelami zdobionymi motywami roślinnymi, później przekształconą w stylistyce wczesnogotyckiej, gdy założono ostrołuczną, profilowaną archiwoltę.
Stan obecny
Ardmore jest dziś jednym z najbardziej znanych i najlepiej zachowanych wczesnośredniowiecznych kompleksów monastycznych na terenie Irlandii. Na jego terenie zachowała się cylindryczna wieża z XII wieku, jedna z niewielu w całości przetrwałach, wyróżniająca się gzymsami oraz płaskorzeźbionymi wspornikami, ponadto ruiny katedry z XI-XIII wieku oraz budynek niewielkiego oratorium, pochodzący być może z X stulecia, ale z zadaszeniem i górną partią murów przekształconymi w okresie nowożytnym. Ze względów bezpieczeństwa do wnętrza kościoła katedralnego przeniesiono dwa kamienia ogamiczne.
Katedra zachowała się w postaci niezadaszonej trwałej ruiny z pełnym obwodem murów, przy czym korpus nawowy pochodzi z XII wieku i przełomu XII i XIII wieku, natomiast wschodnia część prezbiterium wraz ze wszystkimi detalami architektonicznymi jest dodatkiem nowożytnym z XVII stulecia (ewentualnie mury pochodzą z początku XIII wieku, ale utraciły w XVII wieku detale architektoniczne). Mury zachodniej części prezbiterium prawdopodobnie są najstarszą częścią katedry sprzed rozbudowy XII-wiecznej. Nowożytna jest również masywna przypora przy północno – zachodnim narożniku nawy oraz dwie wewnętrzne przypory podpierające arkadę tęczy. Prawdopodbnie zmianie w XVII wieku uległy zdobienia zachodniej fasady, które w związku z dostawieniem przypory uległy przesunięciu. Usunięta mogła też wówczas zostać trzecia z dużych ślepych arkad, a jej płaskorzeźby mogły zostać przeniesione do mniejszych arkad.
Paręset metrów po wschodniej stronie kompleksu klasztorno – katedralnego, nad samym nabrzeżem zobaczyć można ruiny tzw. Studni Declana (Declan’s Well), pozostałości kościoła czy też kaplicy, z której najstarsze części pochodzą z XIV wieku. Zachowała się cała zachodnia ściana szczytowa z pojedynczym otworem okiennym i wyrwą po portalu oraz relikty ściany południowej we wschodniej części budowli.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lalor B., The Irish round tower: origins and architecture explored, Dublin 1999.
Leask H.G., Irish churches and monastic buildings: the first phases and the Romanesque, Dundalk 1977.
O’Keeffe T., Ireland’s round towers: buildings, rituals, and landscapes of the early Irish church, Stroud 2004.
O’Keeffe T., Romanesque Ireland: architecture and ideology in the twelfth century, Rochester-New York 2003.
Smith J.T., Ardmore Cathedral, „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, Vol. 102, 1/1972.
Westropp T.J., Notes on the Antiquities of Ardmore, „The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland”, Fifth Series, Vol. 33, 4/1903.