Historia
Wczesnośredniowieczny kompleks monastyczny na terenie Aghaviller (Áth an Bhiolair) przypuszczalnie założony został w VI wieku. Poświęcony był św. Brenainnowi i związany z pobliską świętą studnią, znaną jako Tobar Bhréanainn. W XII wieku na terenie klasztoru zbudowano romański kościół, przebudowywany następnie w XIII stuleciu, kiedy to pełnił już rolę parafialną. Pod koniec średniowiecza kompleks musiał podupaść, dlatego w XVI wieku ród Comerfordów przebudował prezbiterium kościoła w wieżę mieszkalną. Przypuszczalnie była ona wykorzystywana do XVIII lub XIX wieku.
Architektura
Najstarsze zabudowania monastyczne musiały składać się z kościoła lub kaplicy, a także z pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych o nieznanej formie. Ponadto wzniesiona została charakterystyczna dla celtyckiego monastycyzmu cylindryczna wieża, pełniąca funkcje obronne lub wartowniczo – ostrzegawcze. Mogły w niej być również deponowane najwartościowsze przedmioty mnichów, zwłaszcza w okresach zagrożenia. Najwyższa kondygnacja wieży mogła być przeznaczona na dzwonnicę. Całe założenie klasztorne prawdopodobnie było otoczone przekopem.
Wieża klasztorna wzniesiona została na planie koła o średnicy 4,9 metra u podstawy. Zbudowano ją z ciosów piaskowca o różnej wielkości, ale układanych równymi warstwami. Jej mury posadowiono na cokole oraz na nietypowej, czworobocznej kamiennej podstawie (zbudowanej także pod wieżą w Kilree). Półkoliście zamknięty portal wejściowy z nachylonymi ościeżami umieszczono na poziomie piętra, na wysokości około 4 metrów, musiała więc prowadzić do niego drabina, łatwa do usunięcia w chwili zagrożenia. Portal choć prosty, został utworzony z dokładnie opracowanych klińców, z których najwyższy stanowił długi cios zajmujący rozpiętość całej grubości muru wieży, detal wskazujący na biegłość mistrzów budowlanych. Kondygnacje wieży utworzone były z drewnianych stropów, zapewne połączonych kolejnymi drabinami. Część z nich doświetlały niewielkie okna o dwuspadowych zamknięciach.
Romański kościół składał się z prostokątnej w planie nawy i czworobocznego prezbiterium po stronie wschodniej o zbliżonej szerokości, obu wzniesionych z miejscowego nieopracowanego kamienia eratycznego. Jego oświetlenie zapewniały niewielkie, wąskie otwory okienne o półkolistych zamknięciach i wewnętrznych rozglifieniach. Nawę i prezbiterium przykrywał dach dwuspadowy, zapewne oparty od wschodu i zachodu na trójkątnych szczytach. Elewacje zewnętrzne były proste, pierwotnie pozbawione przypór, czy też lizen.
Późnośredniowieczna przebudowa spowodowała nietypowe przekształcenie bryły i funkcji romańskiego prezbiterium kościoła w trójkondygnacyjną wieżę mieszkalną na planie prostokąta o wymiarach 13,2 x 7,5 metra. Wejście do niej utworzono od zachodu, w miejscu arkady tęczy, przez zrujnowaną nawę, a także od południa, gdzie w starym murze w przyziemiu przebito otwór. Główny portal wejściowy umieszczony został jednak od północy, w zachodniej części przemurowanej ściany o grubości 1,8 metra. Połączono go z pomieszczeniem parteru a także ze schodami w grubości muru, wiodącymi na piętro. Przyziemie wieży przykrywało ostrołuczne sklepienie kolebkowe, wyższe kondygnacje stropy. Na trzeciej kondygnacji utworzono główne pomieszczenie mieszkalne, ogrzewane kominkiem i oświetlane dwudzielnymi oraz jednodzielnymi oknami.
Stan obecny
Na terenie Aghaviller spośród średniowiecznej zabudowy zachowały się do dnia dzisiejszego fundamenty nawy XII-wiecznego kościoła i jego romańskie prezbiterium z oknem wschodnim, dolna część cylindrycznej wieży monastycznej z około IX wieku oraz unikalna XV-wieczna wieża mieszkalna, nadbudowana na miejscu pierwotnego prezbiterium. Wieża cylindryczna posiada dziś wysokość niecałych 10 metrów, a więc w przybliżeniu 1/3 pierwotnej wysokości. Umieszczony w jej przyziemiu portal został przebity wtórnie, natomiast oryginalny zachował się na piętrze. Ponadto w górnej partii muru zachował się dwuspadowy otwór doświetlający. W wieży mieszkalnej zachowało się XVI-wieczne sklepienie, kilka otworów okiennych oraz kominek w niezadaszonej obecnie najwyżej kondygnacji. Istnieje możliwość zwiedzania wnętrza zarówno wieży mieszkalnej jak i cylindrycznej, choć wewnątrz tej ostatniej nie zachowały się żadne podziały na kondygnacje.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lalor B., The Irish round tower: origins and architecture explored, Dublin 1999.
O’Keeffe T., Ireland’s round towers: buildings, rituals, and landscapes of the early Irish church, Stroud 2004.
Salter M., The castles of Leinster, Malvern 2004.