Historia
W VII wieku na terenie Aghacross założony miał zostać klasztor, ufundowany przez św. Molaga. Ówczesna zabudowa monastyczna zapewne był jeszcze konstrukcji drewnianej. Do budowy kamiennego, romańskiego kościoła przystąpiono około połowy XII wieku, kiedy to miejscowa społeczność monastyczna już zanikła, ale powstawała wczesnośredniowieczna sieć parafialna. Ta początkowo niewielka budowla powiększona została w XV stuleciu o gotycką część prezbiterialną. W nowej formie kościół przetrwał okres XVI-wiecznej reformacji i walk wewnętrznych. Według przekazów pisanych miał być poddawany pracom remontowym w 1614 roku, lecz już w 1694 roku został opisany jako porzucony. Jak wiele innych świątyń na terenie Irlandii, zapewne został zniszczony w trakcie walk z 1641 roku. W 1771 roku rodzina Massey w jego wschodniej części wybudowała podsklepiony grobowiec, jednak sam budynek nie został podźwignięty z ruiny.
Architektura
W połowie XII wieku kościół był niewielką i prostą budowlą salową na planie prostokąta, bez wyróżnionego zewnętrznie z bryły prezbiterium, wzniesioną z piaskowca. Wejście znajdowało się pośrodku ściany zachodniej, w półkoliście zamkniętym romańskim portalu, a oświetlenie prawdopodobnie zapewniały małe i rozglifione do wnętrza otwory szczelinowe. Całą bryłę przykrywać musiał dwuspadowy dach oparty na pozbawionych zdobień trójkątnych szczytach.
W XV wieku kościół przedłużono po wschodniej stronie o część prezbiterialną o takiej samej szerokości jak stary korpus, wzniesioną z wapienia. Gotycka część uzyskała wydatną część cokołową o pochylonych elewacjach, sięgającą dolnych partii okien. W zachodniej części ściany południowej utworzono nowy, ostrołuczny portal wejściowy, z kamienną kropielnicą po prawej stronie. Oświetlenie gotyckiej części zapewniły dwa dwudzielne okna, jedno na osi ściany wschodniej i jedno we wschodniej części ściany południowej. Obydwa zamknięto łukami w tzw. ośle grzbiety z dekoracyjnymi archiwoltami i profilowanymi gzymsami okapowymi.
Wnętrze kościoła nawet po gotyckiej przebudowie było proste i słabo oświetlone. Być może część nawową, przeznaczoną dla ludzi świeckich, oddzielono wówczas od części kapłańskiej drewnianą przegrodą lektorium. Żadna z części kościoła nie była podsklepiona. We wschodniej części ściany południowej utworzono wnękę z pisciną do obmywania przedmiotów liturgicznych.
Stan obecny
Kościół znajduje się dziś w stanie ruiny, ze znacznie zdegradowaną ścianą północną oraz ubytkami muru w ścianie południowej. Przetrwały obydwie ściany szczytowe: zachodnia romańska oraz wschodnia gotycka. Spośród detali architektonicznych wyróżniają się XV-wieczne okna, rzeźbiona, dziś już nieco zwietrzała głowa umieszczona na ścianie wschodniej (utożsamiana z wizerunkiem św. Molaga) oraz piscina przy ścianie południowej. Portal zachodni został przebudowany, ale zawiera romańskie elementy z pierwotnego wejścia. We wnętrzu prezbiterium obejrzeć można tzw. kamień misowy (bullán) o niepewnym przeznaczeniu (być może związany jeszcze z wczesnośredniowiecznym klasztorem), natomiast po stronie południowej kościoła znajduje się święta studnia z wodą o rzekomych właściwościach leczniczych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Noonan D., Heritage Churches of County Cork, Cork 2015.
O’Keeffe T., Romanesque Ireland: architecture and ideology in the twelfth century, Rochester-New York 2003.