Historia
Murowany zamek w Adare (Áth Dara) zbudowany został na początku XIII wieku, prawdopodobnie na miejscu starszych, drewniano – ziemnych obwarowań anglo-normańskich, które zostały wzniesione po inwazji z 1169 roku, w celu ochrony przeprawy przez rzekę Maigue. Pierwotny gródek nie został odnotowany w źródłach historycznych. Zamek po raz pierwszy wzmiankowano w 1226 roku, kiedy to stanowił własność namiestnika angielskiego króla w Irlandii (Justiciar of Ireland) Geoffreya de Marisco. Prawdopodbnie nie został zbudowany z jego inicjatywy, ale być może przez któregoś z poprzedników na urzędzie (wcześniejszym justicarem był niejaki Meiler fitzHenry).
W 1228 roku de Marisco został odwołany z urzędu, z powodu oskarżeń o kradzież sześcioletniego poboru podatków. Pomimo tego nadal używał tytułu, a co więcej w 1235 roku został wraz z synem Wilhelmem ekskomunikowany za zagarnięcie ziemi arcybiskupom Cashel i Limerick oraz za inne naruszenia własności. De Marisco ostatecznie został wygnany, zaś jego majątek przejął angielski król. W 1266 roku dobra Adare znajdowały się w rękach Johna de Verdun, który posiadał je „z woli i z zarządzenia króla”. Być może otrzymał je w nagrodę za stłumienie niepokojów w Irlandii, a konkretnie za działania w trakcie buntu Maurice fitzGeralda z 1264 roku. Kiedy John de Verdun zmarł w 1274 roku, wdowa po nim, Ailenor, w 1278 roku zakwestionowała na drodze sądowej dzierżawę Adare przez Agnes de Valence, żonę Maurice fitzGeralda. Agnes de Valance nadal posiadała swoje uprawnienia w Adare w 1295 roku, kiedy to szeryf Limerick, Roger Vincent de Lesse of Adare, został ukarany grzywną za wejście do domu niejakiego Simona Dunstera, w poszukiwaniu pieniędzy lady Agnes. W 1293 roku właścicielem Adare na drodze wymiany stał się John fitzThomas, przy czym uzyskał on rezygnację z praw do zamku swojej ciotki Agnes de Valance. Pomimo tego spory majątkowe między Agnes a Johnem ciągnęły się jeszcze na początku XIV wieku. W 1316 roku John fitz Thomas w zasługi za udział w walkach z Irlandczykami uzyskał tytuł pierwszego earla Kiladre.
W 1329 roku zmarł Thomas, syn Johna fitzThomasa. Jego majątek został wówczas przyznany przedstawicielowi króla, Rogerowi de Mortua Mari, ze względu na małoletniość Richarda, syna i spadkobiercy Thomasa fitzJohna. Richard zmarł wkrótce potem, natomiast w 1334 roku jego owdowiała matka wyszła za mąż za sędziego, sir Johna Darcy, który otrzymał w 1334 roku majątki Adare i Croom na czas małoletności jego pasierba Mauricego, nowego spadkobiercy rodowego majątku. Zamek w chwili śmierci Thomasa znajdować się miał w złym stanie, Darcy natomiast, jako opiekun zobowiązany był do napraw, przeprowadzonych około 1340 roku. Spustoszone było także miasto, spalone w trakcie irlandzkich najazdów z lat 30-tych. Kolejne zniszczenia Adare ponieść mogło w 1369 roku, podczas walk między Turlough O’Brienem, earlem Thomond, a jego siostrzeńcem Brianem. Sam zamek zapewne nie poniósł wówczas większych szkód, ale miasto musiało być odbudowywane przez Geralda, syna Maurice fitzThomasa, piątego earla Kildare i głowę rodu między 1390 a 1410 rokiem. Z jego inicjatywy na przeprawie pod zamkiem zbudowany został murowany most, wzniesiony na miejscu starszego, drewnianego. Do rozbudowy zamku doszło w XV wieku, być może za zmarłego w 1478 roku siódmego earla Kildare, Thomasa fitzMaurice. Wprowadzone wówczas przekształcenia skupiły się głównie na poprawie standardu mieszkalnego i zabudowie gospodarczej, a nie na obronności.
W pierwszej połowie XVI wieku głową rodu właścicieli Adare był Garret Oge. W 1519 roku zmuszony został do podróży do Londynu w celu obrony przed zarzutami o zdradę. Choć wówczas zdołał się obronić, w 1534 roku został uwięziony w Tyburn. Kiedy jego syn Thomas Silken usłyszał pogłoski, że ojciec został stracony, rozpoczął bunt, co dało pretekst, którego Korona potrzebowała, by zniszczyć FitzGeraldów. Zamek i wszystkie dobra rodziny zostały skonfiskowane, zaś Thomas Silken został w 1537 roku stracony wraz z pięcioma wujami. Ród FitzGeraldów nie został jednak wytępiony, bowiem przyrodni brat Thomasa, Gerald, został przemycony w bezpieczne miejsce przez księdza Thomasa Leverousa. Powrócił do Kildare w 1547 roku, po śmierci króla Henryka VIII, ale zgodził się wydzierżawić Croom i Adare oraz płacić z nich urzędnikom królewskim czynsze. Funkcje mieszkalne w Adare pełnił już wówczas wygodniejszy od zamku dwór, natomiast stara warownia znajdować się miała w ruinie. W 1559 roku zapisano, iż jedyne zdatne zabudowania w obrębie zamku zajmowane były przez młynarza, kowala, stolarza, malarza i sierżanta.
W drugiej połowie XVI wieku w irlandzkiej prowincji Munster wybuchł bunt earlów Desmond z rodu FitzGeraldów sprzeciwiających się rozszerzeniu wpływów rządów królewskich w Irlandii. W 1578 roku zamek w Adare wpadł w ręce Geralda fitzJamesa fitzGeralda, czternastego earla Desmond, któremu został odebrany przez Anglików po jedenastodniowym oblężeniu. Fortyfikacje zamku musiały więc znajdować się wówczas jeszcze w nie najgorszym stanie, umożliwiającym kilkunastodniową obronę. Co więcej w 1580 roku earl Ormond poinformował w liście, że zastał zamek Adare w bardzo dobrym stanie. FitzGeraldowie mieli spróbować go odzyskać przy pomocy pewnej pięknej kobiety, wysłanej do zamkowego konstabla, ale ten dowiedziawszy się, że to podstęp, zaprowadził ją na szczyt murów i wrzucił z kamieniem u szyi do rzeki Maigue. Do końca roku powstańcy zostali na okolicznych terenach rozbici, natomiast królewski garnizon zamku niechlubnie wsławił się licznymi rekwizycjami i masakrami miejscowej ludności.
Latach 40-te XVII wieku były w Irlandii świadkiem powszechnych niepokojów społecznych, politycznych i gospodarczych, których kulminacją był głód i rozległe wyludnienie kraju. Wraz z wybuchem wojny domowej w Anglii między rojalistami a zwolennikami parlamentu, bunt w Irlandii rozprzestrzenił się. Rebeliantom, którzy podjęli sprawę katolickich rojalistów, Adare poddało się bez oporu. Po upadku powstania ziemie earla Kildare nie zostały skonfiskowane, ponieważ był on protestantem, niemniej jednak w Adare umieszczono angielski garnizon. Sam zamek został rozebrany na rozkaz Cromwella w 1657 roku. Według miejscowej tradycji część jego murów została zniszczona podczas oblężenia i ostrzału prowadzonego przez armaty odbijających Adare rojalistów.
Architektura
Zamek wzniesiony został po północnej stronie koryta rzeki Maigue, w pobliżu przeprawy na szlaku z Limerick, oraz w sąsiedztwie najstarszego osadnictwa z kościołem farnym (około przełomu XIII i XIV wieku zabudowa miejska przeniosła się na przeciwny brzeg rzeki). Teren wybrany pod budowę był płaski, wywyższony był jedynie dziedziniec zamku górnego, który usytuowano na kopcu starszego gródka anglo-normańskiego. Utworzył on narożną, północno – zachodnią część założenia, wydłużonego na linii wschód – zachód, równolegle do rzeki Maigue. Zamek górny zabezpieczony został dookolną fosą, która chroniła nie tylko przedpole od strony północnej i zachodniej, ale i oddzielała główny dziedziniec od podzamcza na południu i wschodzie. Zachodni odcinek fosy przedłużony został ku rzece na południu, w celu ochrony wjazdu i bramy na teren zamku. Na północy rolę przedłużenia fosy zamku górnego przed podzamczem zapewniał wąski strumień młyński, który zapewniał wodę także oddalonemu o około 400 metrów klasztorowi franciszkańskiemu.
Zamek górny w planie posiadał kształt zbliżony nieco do kwadratu, z mocno zaoblonymi dwoma narożnikami. Jego gruby na około 1,6 metra mur obronny po stronie północnej i zachodniej, włącznie z półkolistą półbasztą (otwartą od strony dziedzińca), stanowił najstarszą część murowanego zamku. Narożnika północno – wschodniego chroniła drobna baszta czworoboczna, natomiast w południowej części wzniesiono przed połową XIII wieku czworoboczny budynek bramny, łączący zamek górny z podzamczem. Główną konstrukcją zamku górnego był czworoboczny donżon, którego wschodnia ściana stanowiła zarazem odcinek muru obwodowego. Donżon budowany był w dwóch fazach. Wpierw wzniesiono dwie kondygnacje, a w XV wieku wieżę podwyższono o kolejne dwa piętra. Ponadto w okresie późnego średniowiecza, zapewne w celach gospodarczych, cienkim murem oddzielono od dziedzińca południowo – wschodni narożnik zamku górnego.
Donżon wzniesiony został na rzucie czworoboku o wymiarach 13 x 10,8 metra. Jego pogrubione narożniki uformowały wysunięte ku wschodowi i zachodowi wieżyczki. Wewnątrz przyziemie początkowo dostępne było jedynie przez otwór w stropie, bez niezależnego wejścia z poziomu dziedzińca. Na piętro musiały prowadzić drewniane schody lub drabina, którą można było łatwo usunąć w razie zagrożenia. Rozbudowa z okresu późnego średniowiecza spowodowała nie tylko podwyższenie budowli, ale też wymianę części ościeży drzwiowych i okiennych oraz wstawienie ścianek działowych na parterze, wydzielających podłużne pomieszczenie wschodnie i zachodnie oraz małą komorę północno – wschodnią. Ściany działowe utworzyły dodatkowe pomieszczenia, a zarazem dźwigały sklepienie jakie założono wówczas nad przyziemiem. Do przyziemia przebito portal z poziomu dziedzińca, natomiast na piętrze utworzono nowy portal północny. Donżon w Adare był relatywnie mały w porównaniu z podobnymi budowlami w najważniejszych zamkach anglo-normańskich (np. Trim), nie posiadał zbyt dużej ilości przejść, schodów i komór w grubościach murów. Prosty bieg wąskich schodów łączących kondygnacje wydrążony był w narożniku północno – zachodnim i w ścianie zachodniej.
Najstarszą budowlą na terenie podzamcza była prostokątna w planie aula (hall) z początku XIII wieku, tworząca południowo – zachodni narożnik zamku. Budynek posiadał wewnętrzne wymiary 17 x 9,4 metrów. Jego ściana zachodnia stanowiła zarazem czołowy mur obronny zamku, a ściana południowa skierowana była bezpośrednio ku rzece i przeprawie, dlatego musiał on pełnić oprócz reprezentacyjnych także funkcje obronne. Wnętrze dzieliło się na gospodarczo – magazynowe przyziemie oraz właściwą aulę na piętrze. Oświetlenie górnej części zapewniały dwudzielne okna o półkolistych zamknięciach, osadzone w profilowanych, półkolistych wnękach z bocznymi siedziskami. Jedno okno umieszczono w ścianie wschodniej, a po trzy od północy i południa. Dolną kondygnację doświetlały jedynie wąskie otwory szczelinowe. Wejście do auli prowadziło przez zewnętrzne schody i drzwi od strony północnej. Wewnątrz komunikację pionową zapewniały bardzo wąskie (0,6 metra) spiralne schody osadzone w grubości muru narożnika północno – wschodniego.
W okresie późnego średniowiecza przy południowo – zachodnim narożniku budynku auli wzniesiono czworoboczną wieżę. Oprócz funkcji militarnej, jej wnętrze mieściło latryny dla użytkowników auli i mieszkalne piętro. Wieża osadzona została na arkadzie pod którą przepływał nurt rzeczny, dzięki czemu nieczystości z latryny mogły być na bieżąco spłukiwane. Po przeciwnej, północnej stronie z aulą sąsiadowała najstarsza, niewielka kuchnia zamkowa o wymiarach około 4 x 3,5 metra, wciśnięta między mur obronny a budynek bramny. Mieściło się w niej palenisko wraz z towarzyszącym przewodem kominowym, utworzone z wtórnie użytej połówki kamienia młyńskiego. Po wschodniej stronie auli mieściła się przestrzeń gospodarcza z piecem i głęboką na 2 metry studnią, umieszczona obok budynku o konstrukcji drewnianej lub szachulcowej.
Mur obronny podzamcza posiadał 1,7 metra grubości i około 3,5 metra wysokości do poziomu chodnika straży. Pierwotnie zabezpieczało go blankowane przedpiersie, w merlonach którego utworzone były szczelinowe otwory strzeleckie. Choć do kurtyn dostawiane były zabudowania, to nie zakłócały one komunikacji w ich koronie. W połowie południowego odcinka podzamcza do muru obronnego dostawiony był okazały, reprezentacyjny budynek z przełomu XIII i XIV wieku, długości wnętrza 22,7 metrów i szerokości 11,2 metrów. Od strony rzeki podparty był on przyporami, pomiędzy którymi osadzono trzy sporej wielkości dwudzielne okna. Przypory wzmacniały też ścianę północną budynku, w długości której utworzony był ryzalit przedsionka wejściowego. Wnętrze parteru podzielone było na trzy nawy za pomocą czterech czworobocznych filarów. Wschodnią część budynku stanowiły dwa pomieszczenia gospodarcze, rozdzielone korytarzem wejściowym. Otwierał się on na mały gospodarczy dziedzińczyk, wydzielony z głównego placu podzamcza. W jego południowej części przy kurtynie muru obronnego znajdował się budynek gospodarczy o wymiarach 12,7 x 5 metrów, z piecem do suszenia ziarna i studnią wewnątrz.
Zachodni budynek bramny podzamcza usytuowano w całości wewnątrz obwodu murów, tak że nie był wysunięty w stronę fosy. Początkowo stanowił drobną budowlę z przejazdem w przyziemiu, która przed połową XIII wieku została przedłużona od strony dziedzińca. Przejazd zamykany był wrotami z ryglem, a po przebudowie broną, obsługiwaną z poziomu piętra. Oprócz głównej bramy na teren podzamcza prowadziły także dwie mniejsze furty. Jedna zlokalizowana była w części północnej muru obronnego, tuż za fosą oddzielającą zamek górny od podzamcza. Druga znajdowała się przy narożniku południowo – wschodnim i oddzielona była poprzecznym murem od głównej części dziedzińca. Obie miały formę zwykłych portali przeprutych w kurtynach. Ponadto do zamku dostać się można było drogą wodną, przez furtę prowadzącą z zacumowanych przy małym pomoście łodzi, umieszczoną między budynkiem większej auli a gospodarczym budynkiem południowo – wschodnim. Przez furtę i korytarz między budynkami poprowadzony był kanał ściekowy o 0,4 metra szerokości i 0,5 metra głębokości, wpadający do rzeki Maigue.
Budynek bramny łączący zamek górny z podzamczem wysunięty był w 3/4 masy ku fosie. Na poziomie gruntu posiadał podsklepiony przejazd bramny z mostem zwodzonym, którego mechanizm obsługiwany był z poziomu pierwszego piętra. Po podniesieniu, tylna część mostu zwodzonego chowana była do dołu wewnątrz przejazdu, górna natomiast blokowała wjazd. Po opuszczeniu most zwodzony rozciągał się na łączną odległość 7 metrów, licząc od wewnętrznej tylnej ściany dołu w przejeździe bramnym. Korytarz bramny był wąski (1,6 metra) i niezbyt wysoki (1,9 metra do poziomu sklepienia), dlatego mógł zapewniać przejazd jedynie dla pieszych i małych wozów. Jego doświetlenie zapewniały jedynie dwa szczelinowe, rozglifione do wnętrza otwory strzeleckie w ścianie wschodniej i zachodniej. Na piętrze podobne otwory umieszczono od zachodu i od strony dziedzińca zamku górnego.
Stan obecny
Zamek znajduje się dziś w stanie skonsolidowanej i zabezpieczonej trwałej ruiny. Zachował pełen obwód murów obronnych, miejscami w części południowej nieco obniżonych, ale zrekonstruowanych w trakcie prac rewitalizacyjnych. W ich długości widoczny jest budynek bramny podzamcza i brama zamku górnego, częściowo zawalona późnośredniowieczna wieża południowo – zachodnia na podzamczu oraz wieża półkolista z XIII wieku na zamku górnym. Donżon pełną wysokość zachował jedynie w części północnej, południowa niestety uległa zawaleniu do poziomu przyziemia. Budynek XIII-wiecznej auli choć niezadaszony, posiada prawie w całości mury obwodowe. W o wiele większym stopniu zdegradowana została zabudowa południowo – wschodniej części podzamcza. Zabytek udostępniony jest dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hewson G.J., Adare and some of its ancient buildings, „Journal of the Limerick Field Club”, 1/1897.
Dunne L., Kiely J., Archaeological Excavation Report, Adare Castle Co. Limerick, Cork 2013.
McNeill T., Castles in Ireland. Feudal power in a Gaelic World, London-New York 2005.
Salter M., The castles of North Munster, Malvern 2004.
Sweetman D., The Medieval Castles of Ireland, Woodbridge 2000.
Wyndham-Quin C., Memorials of Adare Manor, Oxford 1865.