Historia
Augustiański klasztor założony został w mieście Adare około 1316 roku, z fundacji Johna FitzGeralda, lorda Offaly, w okresie gdy został on pierwszym earlem Kildare. Rok później, po śmierci Johna, fundacja potwierdzona została jego synowi Thomasowi przez Rogera Mortimera, reprezentanta angielskiego króla w Irlandii (Lord Deputy). John nadał mnichom ziemie i dzierżawy (burgage) w Adare, dzięki którym już w pierwszej ćwierci XIV wieku rozpoczęli oni budowę kościoła klasztornego. Zabudowania klauzury początkowo prawdopodobnie były lekkiej konstrukcji drewnianej lub szachulcowej, a do budowy murowanych krużganków i trzech skrzydeł zabudowań przystąpiono dopiero w XV wieku.
Pierwsza wzmianka źródłowa o adarskim konwencie augustianów w księgach przeorów generalnych odnotowana została dopiero w 1472 roku, kiedy to Myler Cantwell i dwóch innych braci otrzymali pozwolenie na wprowadzenie reformy obserwantów. W 1541 roku augustianie z Adare posiadali prawie 80 akrów ziemi, kilka zagród i ogrodów, a także jaz na rzece. Opierali się prowadzonej przez Tudorów kasacie irlandzkich klasztorów aż do końca XVI wieku, kiedy to zostali usunięci z Adare i zmuszeni do przeniesienia do Limerick, gdzie osiedli w 1633 roku.
W XVIII stuleciu poklasztorne zabudowania popadły w ruinę. W latach 1807-1814 kościół klasztorny został odnowiony z inicjatywy protestanckiej komisji kościelnej. W 1814 roku zadaszono skrzydło północne z dawnym refektarzem, w celu umieszczenia w nim pomieszczeń szkoły. Następnie w 1831 roku naprawione i częściowo przebudowane zostały przez drugiego earla Dunraven krużganki wraz z zabudowaniami klauzury. Gruntowne prace renowacyjne klasztoru przeprowadzono w latach 1936-1937.
Architektura
Klasztor założony został na południowym brzegu rzeki Maigue, a więc po przeciwnej stronie zamku, kościoła farnego i konwentu franciszkańskiego. Augustianów usytuowano w pobliżu przeprawy mostowej, po jej południowo – zachodniej stronie. Ich klasztor składał się z kościoła pod wezwaniem św. Mikołaja oraz z umieszczonych po jego północnej stronie pomieszczeń klauzury, mieszczących się w trzech skrzydłach otaczających wirydarz. Wjazd na teren klasztoru odbywał się od strony przeprawy, gdzie w XV wieku po północnej stronie skrzydła wschodniego wzniesiona została czworoboczna wieża z przejazdem w przyziemu. Zabudowania wzniesiono w większości z ciosanego przy licu wapienia, układanego w dość regularne warstwy i wzmacnianego w narożnikach budowli większymi kwadrami.
Wczesnogotycki kościół klasztorny powstał jako budowla na planie mocno wydłużonego prostokąta, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Nawę i prezbiterium przykryto wspólnym dachem dwuspadowym, opartym od wschodu i zachodu na pozbawionych zdobień trójkątnych szczytach. Części te rozdzieliła w XV wieku czworoboczna, smukła wieża, w której przyziemiu umieszczono przegrodę lektorium. Po stronie południowej, z nieco dłuższą od prezbiterium nawą być może początkowo sąsiadowała pierwotnie wąska nawa boczna lub kaplica, przebudowana w XV wieku na nawę boczną o identycznej długości jak nawa główna i niewiele mniejszej szerokości. Długa bryła kościoła wsparta została niewysokimi przyporami jedynie w narożnikach, przy czym umieszczone zostały one prostopadle do siebie.
Oświetlenie kościoła zapewniały ostrołucznie zamknięte okna wypełnione przeplatającymi się laskami maswerków. Najokazalszym oknem pięciodzielnym oświetlono ołtarz główny przez wschodnią ścianę prezbiterium. Połączono w nim elementy wczesnego gotyku angielskiego (profilowane ościeża z wałkami, kapitelami i bazami) i irlandzkiego (przeplatające się laski maswerku). Czwórdzielne okno umieszczono we wschodniej ścianie XV-wiecznej nawy bocznej. Otrzymało ono podobny maswerk jak w starszym prezbiterium, ale z późniejszymi zdobieniami (sfazowane laski, czworoboczne bazy nie umieszczone pod skosem jak starsze, odmiennie uformowany wałek okapu archiwolty). W ścianie zachodniej nawy bocznej osadzono okno dwudzielne w stylu późnego gotyku. Wieżę doświetlały bardzo wąskie, w większości jednodzielne otwory, jedynie na najwyższej kondygnacji zdwojone od północy i południa. Wejście do kościoła wiodło od zachodu bezpośrednio do nawy głównej, od południa poprzez kruchtę w narożniku nawy bocznej, a także od północy z krużganka i skrzydła wschodniego. Ponadto na piętrze połączone było z kościołem skrzydło zachodnie, gdzie funkcjonowało przejście na emporę lub chór muzyczny w zachodniej części nawy. Także piętro skrzydła wschodniego, na którym znajdowało się dormitorium mnichów, miało połączenie z prezbiterialną częścią kościoła. Wewnątrz nawy rozdzielone zostały czterema arkadami podpieranymi przez trzy filary.
Zabudowania klasztorne otoczyły kwadratowy w planie, niewielki wirydarz, dostawiony do kościoła na styku nawy z prezbiterium. Wąskie korytarze krużganka oświetlane były przez trójdzielne przeźrocza z otworami zwieńczonymi pięcioliśćmi. Każda triada ujęta była profilowanym obramieniem o odcinkowym zamknięciu i zdobiona dwoma tarczami herbowymi osadzanymi pomiędzy archiwoltami otworów. Północny korytarz krużganka jako jedyny miał otwory szklone w celu ochrony przed zimnem, pozostałe były otwarte. Krużganek łączył kościół ze wszystkimi najważniejszymi pomieszczeniami konwentu. Jego cechą charakterystyczną był brak własnych dachów, bowiem piętra skrzydeł klasztornych nadbudowane zostały także nad krużgankami. Piętro posiadała nawet część południowa krużganka, sąsiadująca z kościołem.
W skrzydle wschodnim klasztoru tradycyjnie na parterze mieścił się kapitularz i zakrystia, piętro natomiast zapewne pełniło rolę dormitorium. Większą część skrzydła północnego wypełniał usytuowany na piętrze refektarz. Była to duża sala o wymiarach 25,6 x 6,7 metra, ze stropem podwieszonym na wysokości 4,5 metra, ogrzewana kominkiem i oświetlana dziesięcioma oknami, z których największe zapewne znajdowało się obok miejsca dla mnicha czytającego w trakcie posiłków. Refektarz połączony był z krużgankiem schodami. Obok niego w murze umieszczony był lawatarz, w postaci prostej wnęki w której zakonnicy mogli się umyć przed posiłkami. Na parterze mieściła się kuchnia, połączona z refektarzem otworem i rodzajem windy do podawania posiłków. W skrzydle zachodnim musiały się znajdować pomieszczenia cellarium (składy, spiżarnie, magazyny itp.). Funkcje mieszkalne mogły pełnić górne kondygnacje wieży bramnej, za którą znajdowały się pomieszczenia gospodarcze (np. stajnie).
Stan obecny
Klasztor augustianów w Adare, pomimo wczesnonowożytnych i późniejszych, XIX-wiecznych przekształceń, należy do najlepiej zachowanych zabudowań tego zakonu na terenie Irlandii. Przetrwał wczesnogotycki kościół, XV-wieczne krużganki, skrzydło północne i częściowo zachodnie, a także dolna część wieży bramnej. Północna i wschodnia część krużganków została częściowo przebudowana w XIX stuleciu, w mury skrzydła zachodniego wtopione jest dziś neogotyckie mauzoleum Dunravenów, natomiast na miejscu rozebranego skrzydła wschodniego stoi nowożytna zakrystia. W całości nowożytna jest również południowa kruchta przy kościele, stojąca na miejscu średniowiecznej. Spośród detali architektonicznych zachowały się XIV-wieczne okna z maswerkami w prezbiterium kościoła, późnogotyckie okna w nawie południowej oraz wczesnogotyckie sedilia w prezbiterium. Cennym zabytkiem są oryginalne, podsklepione części XV-wiecznego krużganka z trójdzielnymi przeźroczami. W kościele przetrwała ponadto późnogotycka, zdobiona wnęka grobowa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bingham B., The Augustinian Friary & St Nicholas Church, Adare 2015.
De Breffny B., Mott G., The churches and abbeys of Ireland, London 1976.
Hewson R.F., The Augustinian Priory, Adare, „North Munster Antiquarian Journal”, I/1936.
Martin F.X., The Augustian Friaries in Pre-reformation Ireland, „Augustiniana”, 6/1956.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.
Wyndham-Quin C., Memorials of Adare Manor, Oxford 1865.