Historia
Opactwo założone zostało przez anglo-normańskiego lorda Richarda de Tuit, na krótko przed jego śmiercią na przełomie 1210 i 1211 roku. Konwent w Abbeylara (Lerha), dedykowany Najświętszej Maryi Pannie, założyli mnisi z domu zakonnego w Dublinie, przybyli do nowej siedziby w 1214 roku. Pomimo początkowych angielskich powiązań, opactwo w kolejnych dziesięcioleciach funkcjonowania dostało się pod kontrolę irlandzkiego klanu O’Farrell, najsilniejszej w regionie rodziny, która zapewne wspierała zakonników w rozbudowie klasztoru.
W 1315 roku Edward Bruce, późniejszy król Irlandii, brat szkockiego króla Roberta Bruce, oblegał, zdobył i spalił pobliskie miasto Granard i dawny zamek Richarda de Tuit. Najeźdźcze wojska przy okazji wkroczyły też do opactwa, które zostało splądrowane. Mnisi uciekli do Athlone i wrócili dopiero wiosną kolejnego roku, po wycofaniu się zimującej w zdobytym mieście armii. Późniejsze wzmianki źródłowe o klasztorze Lerha odnotowały opata Williama Payne, w 1320 roku odwołanego do Dublina. W 1340 roku inny opat Lerha miał być wizytatorem klasztoru w Dunbrody, zaś w 1398 roku opat imieniem Peter został obrany biskupem Clonmacnoise. W 1447 roku opat John O’Mayley z Abbeylara został mianowany kanonikiem tej samej diecezji.
Do kasaty klasztoru doszło w latach 1539-1540. W okresie tym zabudowania konwentu miały już być znacznie zaniedbane, ale majątek ziemski konwentu nadal był spory. Ostatnim opatem był Richard O’Farrell, który jeszcze w 1541 roku został obrany biskupem Ardagh. W kolejnych latach większość zabudowań klasztornych została rozebrana w celu pozyskania materiałów budowlanych, pozostawiono jedynie masywną wieżę kościelną, która zapewne przez jakiś czas pełniła funkcje mieszkalne.
Architektura
Opactwo Lerha założone zostało na płaskim, nizinnym terenie, pomiędzy strumieniem przepływającym w odległości około stu kilkudziesięciu metrów na zachodzie i jeziorami Lough Kinale oraz Lough Derragh na wschodzie. Jak wszystkie kompleksy klasztorne, składało się z kościoła oraz z zabudowań klauzury, które w typowy dla cystersów sposób ulokowane zostały po południowej stronie. Pomieszczenia klasztorne prawdopodobnie powielały schemat praktykowany przez cysterskich zakonników, a więc dwoma lub trzema skrzydłami z przyległymi krużgankami otaczały czworoboczny wirydarz.
Główna budowla konwentu, kościół klasztorny, wzniesiona została na planie krzyża łacińskiego. Świątynia składała się z jednonawowego korpusu przykrytego dwuspadowym dachem, który po stronie północnej prawdopodobnie był przedłużony w celu przykrycia wąskiego ganku przy kościele, podobnie jak w cysterskim klasztorze Grey. Centralną część kościoła stanowił transept z masywną, czworoboczną w planie wieżą na skrzyżowaniu naw. Po stronie wschodniej łączyła się ona z prezbiterium o typowym dla cystersów zamknięciu prostą ścianą. Prezbiterium flankowane było od północy i południa jedną lub dwoma parami kaplic, połączonych z ramionami transeptu. Kaplice wewnątrz przykryte były sklepieniami kolebkowymi.
W XV wieku lub na początku XVI stulecia wieża kościelna na skrzyżowaniu naw została przebudowana. Arkady transeptu zostały zablokowane poprzez wzniesienie ściany północnej i południowej, a nad uzyskanymi przestrzeniami założono sklepienia kolebkowe. Ponadto po stronie południowej w narożniku przy korpusie nawowym zbudowano wieżyczkę, mieszczącą spiralną klatkę schodową. Celem przebudowy prawdopodobnie było nadanie wieży funkcji mieszkalnej.
Stan obecny
Obecnie jedyną pozostałością opactwa jest ruina okazałej wieży kościoła klasztornego wraz z fragmentami sąsiednich ścian. Na jej murach wciąż widoczne są ślady po przyległych, niezachowanych dachach ramion transeptu, prezbiterium i korpusu. W południowej części widoczna jest też dobudowana u schyłku średniowiecza wieżyczka schodowa, a na jednej ze ścian wieży bardzo zwietrzała płaskorzeźba przedstawiająca Sheela na Gig. Zabudowania klauzury uległy całkowitej degradacji. O ich istnieniu świadczą dziś jedynie nierówności terenu po południowej stronie ruin kościoła.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Farrell J.P., History of the county Longford, Dublin 1891.
Stalley R.A., The Cistercian monasteries of Ireland, London-New Haven 1987.