Historia
Opactwo zwane Dorney lub Odorney założone zostało w 1154 roku, jako filia klasztoru z Monasteranenagh. Kiedy jednak macierzyste opactwo popadło na krótki czas w niełaskę pod koniec XII wieku, Odorney zostało usunięte z jego jurysdykcji i oddane pod opiekę konwentu z Mellifont. Zangielszczona nazwa wskazywałaby, iż konwent założony został przez irlandzki klan O’Torna (O’Dorney), na którego dobrach ziemskich leżał i dzięki którego hojności zapewne został uposażony. Oficjalną nazwą opactwa było Kyrie Eleison, odnotowane po raz pierwszy na kapitule generalnej cystersów w 1209 roku.
W 1186 roku w opactwie miał spędzić ostatnie dni i umrzeć Gillachrist O’Conarchy, pierwszy opat Mellifont, biskup Lismore i legat papieski, zapewne więc najstarsze zabudowania klasztorne były już wówczas ukończone. Związki Odorney z Mellifont musiały być silne, gdyż w 1227 roku miejscowy opat miał zostać usunięty z powodu udziału w tzw. spisku Mellifont, buntu irlandzkich cysterskich domów zakonnych przeciwko ingerencjom kapituły generalnej z Clairvaux i anglo-normańskim przełożonym. Po raz kolejny opat Odorney popadł w problemy w 1274 roku, gdy po oskarżeniu o bliżej nieznaną zdradę, został usunięty ze stanowiska przez kapitułę generalną. Był jednak w stanie udowodnić swoją niewinność w następnym roku i został przywrócony na urzędzie. Co więcej w kolejnych latach reputacja Abbeydorney byla na tyle duża, że w 1288 roku tamtejszy opat Nicholas został awansowany na stolicę biskupią w Ardfert.
W okresie dojrzałego gotyku, prawdopodobnie w XIV wieku, przebudowany został kościół klasztorny, przypuszczalnie zmodernizowany z fundacji rodu Fitzmaurice, ówczesnych lordów Kerry (z przedstawicieli rodziny Fitzmauriców często wybierani byli opaci Odorney). Na bliżej nieznaną skalę prace budowlane prowadzono też w późnych latach XV wieku w styku angielskiego gotyku dekoracyjnego (np. wieża, wschodnie okno kościoła, podparcie przyporami ściany północnej). Przebudowy te prowadzono pomimo, iż konwent nie należał do bogatych, a w 1453 roku wobec opata Odorney wysuwane były z Monasteranenagh zarzuty o niegospodarność.
W 1537 roku Odorney, podobnie jak większość opactw w Anglii i Irlandii, miało zostać skasowane decyzją króla Henryka VIII, a następnie nadane Edmondowi FitzMaurice. Możliwe jednak, iż przez długi czas unikało faktycznego rozwiązania, korzystając z pomocy możnych Desmondów. W 1577 roku bowiem młody opat z Odorney miał zostać zabity u wrót zamku Lixnaw, w trakcie konfliktu klanowego między earlami Desmond i MacMauricami, gdy wspierał w działaniach tych pierwszych. Pięć lat później, w trakcie kolejnego sporu, w drzwiach opactwa miał zostać zabity członek klanu Sheehy, zamordowany przez synów biskupa Kerry. W okresie tym dawna klauzura musiała więc jeszcze stać i dopiero w ciągu XVII, a najpóźniej w XVIII wieku popaść w ruinę.
Architektura
Opactwo Dorney założone zostało na nizinnym, podmokłym, a przynajmniej dobrze zaopatrzonym w wodę terenie, pośród torfowisk i strumienia spływającego na północy do rzeki Brick, płynącej po wschodniej stronie klasztoru. U schyłku średniowiecza składało się ono z kościoła klasztornego i sąsiadujących z nim od południa zabudowań klauzury, które otaczały niewielki wirydarz (około 13 x 13 metrów włącznie z krużgankami). Klasztor z pewnością posiadał skrzydło południowe i wschodnie, przy czym umieszczony w tym ostatnim kapitularz nie był wysunięty z prostokątnego obrysu skrzydła. Całość zabudowań wzniesiona została z lokalnego wapienia, przy małej domieszce piaskowca, z grubsza obciosanego i układanego w dość regularne warstwy. Większych i lepiej obciosanych ciosów używano jedynie do wzmocnienia narożników i przy ważnych elementach konstrukcyjnych, takich jak przypory.
Kościół posiadał niezwykłą dla cystersów formę budowli jednonawowej, bez wyodrębnionego z bryły prezbiterium, z korpusem zakończonym na wschodzie ścianą prostą. Po stronie zachodniej na osi znajdowała się smukła wieża na rzucie zbliżonym do kwadratu, pełniąca rolę dzwonnicy i kruchty wejściowej. Kościół był więc wyjątkowo skromną i prostą jak na cystersów budowlą, długości jedynie niecałych 28,6 metrów i około 7,3 metrów szerokości, bardziej przypominającą świątynię parafialną niż klasztorną. Konwentu nie stać było na wykonanie naw bocznych ani transeptu. Musiał on być nieliczny gdyż prezbiterium nie zostało wyodrębnione a wszystkie stalle mnichów mieściły się w krótkiej części chórowej. Jednoprzestrzenne wnętrze kościoła nie było podsklepione.
Od strony północnej kościół podparty był przyporami, nie przewiązanymi z murem, a więc wzniesionymi wtórnie w celu podparcia ściany. Na południu były one zbędne ze względu na krużganek przy wirydarzu. Oświetlenie kościoła zapewniało przede wszystkim późnogotyckie duże, trójdzielne okno maswerkowe, umieszczone pośrodku ściany wschodniej, zwieńczone łukiem z lekko zarysowanym oślim grzbietem. Od południa promienie słoneczne wpadały przez dwa wąskie i jedno szersze okno, umieszczone po wschodniej stronie klauzury. Pośrednio światło mogło wpadać do korpusu kościoła także przez dwudzielne okno w zachodniej ścianie wieży, o ostrołucznej, profilowanej archiwolcie, nieco przesunięte od osi ze względu na umieszczenie wewnątrz klatki schodowej. Ściana północna kościoła pozbawiona była całkowicie otworów.
Główne wejście do kościoła wiodło od zachodu, poprzez kruchtę w przyziemiu wieży i bogato profilowany, ostrołuczny portal osadzony w prostokątnej, profilowanej ramie. Komunikację pomiędzy kondygnacjami wieży zapewniały schody osadzone w grubości jej północnego muru. Na drugim piętrze z wieży w grubości muru wyprowadzony był nietypowy korytarz, być może prowadzący do jakiegoś stanowiska obserwacyjnego. Jego utworzenie miałoby związek z częstym zagrożeniem spowodowanym przez międzyklanowe konflikty.
Stan obecny
Teren opactwa, jedynego cysterskiego w hrabstwie Kerry, jest dziś wykorzystywany jako podmiejski, ogólnodostępny cmentarz. Zachowały się na nim ruiny kościoła klasztornego w postaci ścian obwodowych korpusu, za wyjątkiem mocno zdegradowanej ściany południowej. Wieża przetrwała do poziomu drugiej kondygnacji, wyżej jedynie w postaci dwóch ścian. Po południowej stronie kościoła widoczne są relikty zabudowań klauzury i filarów arkad krużganka. Niestety użytkowanie terenu klasztoru jako cmentarza, na którym wciąż powstają nowe nagrobki, przyczyniło się do wielu szkód w zabytkowych zabudowaniach. Część z pochówków niewątpliwie wzniesiono przy wykorzystaniu kamieni czerpanych z gotyckich murów. Z zachowanych detali architektonicznych najcenniejsze są dwa późnogotyckie okna maswerkowe (zachodnie w wieży, wschodnie w prezbiterium). Wewnątrz kościoła widoczne są także relikty wnęki pod sedilia, wnęka grobowa zwieńczona oślim grzbietem i pozostałości trzech okien południowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Pierse J.H., Abbeydorney Monastery, Co. Kerry – the Canon Power Manuscript, „North Munster Antiquarian Journal”, XVIII/1976.
Salter M., Abbeys and friaries of Ireland, Malvern 2009.
Stalley R.A., The Cistercian monasteries of Ireland, London-New Haven 1987.