Historia
Kaplica Najświętszej Marii Panny została wzniesiona w pierwszych dziesięcioleciach XIII wieku, jako jeden z pierwszych budynków murowanych na terenie północnej części Inflant. Jej fundatorami byli prawdopodobnie kupcy ruscy, którzy znaleźli tymczasowy przystanek dla swoich łodzi w pobliskim porcie Mahu lub Kaupsaare. Wznieśli oni w pobliżu wsi Koila (pierwotnie Kokæl, Cokgele) niewielką sakralną budowlę, która pod względem konstrukcyjnym przypominała kilka sanktuariów znajdujących się na ziemiach Riazania i Smoleńska, a zwłaszcza ruską cerkiew św. Paraskewy, utworzoną przez smoleńskich budowniczych na nowogrodzkim placu targowym w 1207 roku (święta Paraskewa była patronką handlu, zwłaszcza targów i jarmarków).
Dzięki korzystnemu położeniu na szlaku handlowym, zarówno port Mahu, jak i wieś Koila, miały spore znaczenie jeszcze pod koniec XIII wieku, choć już w XIV lub w początkach XV wieku kaplica znajdowała się w ruinie. Wynikało to zapewne z pogorszenia stosunków politycznych między zakonem a Rusią oraz z coraz gorszego stosunku do prawosławnych Rusinów – schizmatyków. Dopiero po wojnie rusko-inflanckiej z lat 1501-1503, kaplica została odbudowana z inicjatywy tallińskiej komandorii Zakonu Kawalerów Mieczowych, w celu uczczenia zwycięstwa w bitwie pod Smolinem z 1502 roku. Zapewne wówczas nadano jej nowe, maryjne wezwanie patronki zakonu. W 1534 roku została po raz pierwszy odnotowana w przekazach pisemnych („unser lieben Frauen Kapelle zu Maholm”). Znajdowała się wówczas pod bezpośrednią opieką tallińskiego komtura, Andersa Interbacha, który pełnił również funkcję wikariusza kościoła Viru Nigula.
We wczesnym okresie nowożytnym kaplica Najświętszej Marii Panny podupadła na skutek reformacji, podobnie jak większość niewielkich wiejskich budowli sakralnych w Inflantach. Cieszyła się jednak czcią pośród pielgrzymów rosyjskich i miejscowej ludności wiejskiej. Jako zrujnowaną po raz pierwszy opisał ją Adam Olearius, podróżnik będący członkiem wyprawy handlowej ze Schleswigu, który uległ tak poważnemu wypadkowi morskiemu późną jesienią 1635 roku, że musiał wraz z towarzyszami przez kilka tygodni odpoczywać w dworze niedaleko Viru Nigula. Zapisał on, iż kaplica była zawalona, ale odwiedzana w majowe święto przez nie-Niemców, którzy składali ofiary z pożywienia i woskowych figurek, zapalali świece, pełzali na kolanach wokół budowli oraz wnosili modły o wyzdrowienie. Przy kaplicy gromadzić się wówczas mieli także kupcy, co miało prowadzić do wielu deprawacji i pogańskich występków. W dokumencie z 1647 roku wskazano, że kaplica w Viru Nigula była jedną z czterech w kraju, przy ruinach których najczęściej propagowano wszelkiego rodzaju przesądy. W 1645 roku złożono skargę na panujące przy kaplicy „potworne bałwochwalstwo” i na niektórych panów z pobliskiego dworu, którzy w tamtejszych karczmach sprzedawali piwo i zlecali jego transport do kaplicy. Sytuacja z punktu widzenia rządzących była tak zła, że gubernator Estonii, hrabia Erik Oxenstierna, w środku lata 1649 roku wysłał do Viru Nigula oddział wojskowy, który miał wypędzić lud z kaplicy i w razie potrzeby wymierzyć niektórym kary cielesne. Michael Scholbach, który pracował jako pastor w Viru Nigula od 1657 do 1673 roku, zauważył, że pogańskie praktyki zaczęto wówczas celem ukrycia przeprowadzać w nocy.
Podczas wizytacji kościoła w Viru Nigula w 1715 roku narzekano jeszcze na odbywające się przy kaplicy zabobonne rytuały. Jeden z tamtejszych chłopów miał nawet całkiem otwarcie bronić przesądów. Dopiero około połowy XVIII wieku znaczenie kaplicy dla okolicznej ludności zmalało. W 1815 roku pastor Gustav Hasselblatt stwierdził, że wśród chłopów nie było nikogo, kto mógłby mu powiedzieć coś ciekawego na temat ruin. Niedługo później nastał okres bardziej naukowego podejścia do reliktów budowli, z pierwszymi próbami wyjaśnienia jej początków, co zapoczątkowało tradycję utożsamiania jej powstania ze zwycięstwem zakonu nad Rusinami. Dzięki temu w 1897 roku z inicjatywy barona Alexandra Borisa Staela von Holsteina podjęto pierwsze prace remontowe kaplicy.
Architektura
Kaplica Najświętszej Marii Panny została zbudowana na niewielkim wywyższeniu terenu u południowej granicy wsi Koila. Wzniesiono ją na planie krzyża greckiego, co było nietypowym rozwiązaniem na terenach północnych Inflant w średniowieczu i musiało nawiązywać do prawosławnego, ruskiego stylu architektonicznego. Budowla składała się z korpusu nawowego, dwóch płytkich ramion transeptu po stronie północnej i południowej oraz niewielkiego, czworobocznego w planie prezbiterium po stronie wschodniej.
Od ruskich pierwowzorów kaplica odróżniała się przede wszystkim brakiem przedsionka po stronie zachodniej, choć mógł on zostać usunięty w trakcie gruntownej przebudowy z początku XVI wieku. Kolejną różnicą było proste zamknięcie prezbiterium po stronie wschodniej zamiast półkolistej apsydy, a także brak narożnych pilastrów w całej budowli, porównywalnych z zastosowanymi w cerkwi Michała Archanioła w Smoleńsku czy w kościele św. Paraskewy w Nowogrodzie. To ostatnie zapewne wynikało z dużo mniejszych rozmiarów kaplicy lub z zastosowanego w Viru Nigula wapienia, mniej wygodnego do precyzyjnego kształtowania niż cegła.
Otwory okienne kaplicy przypuszczalnie pierwotnie były wąskie i dość wysokie, być może zamknięte półkoliście jak w nowogrodzkiej cerkwi św. Paraskewy. W zachodniej fasadzie kaplicy zastosowano co prawda łuki odcinkowe, ale mógł to być efekt przebudowy z początku XVI wieku. Wejście do kaplicy wiodło od zachodu. Wnętrze było przykryte sklepieniem. Nawę od ramion transeptu i prezbiterium oddzielały arkady, być może o lekko zarysowanych ostrołukach.
Stan obecny
Relikty kaplicy są dziś zabytkiem wyjątkowym dla architektury estońskiej, najstarszym murowanym i unikalnym przykładem rozprzestrzeniania się ruskiej sztuki budowlanej na kraje bałtyckie. Niestety do dnia dzisiejszego zachowała się jedynie zachodnia ściana szczytowa kaplicy, odnowiona w trakcie prac renowacyjnych, ze znacznymi uzupełnieniami ubytków przy północnym boku. Pozostałe fragmenty budowli widoczne są jedynie na poziomie przyziemia. Wstęp na teren znajdującego się na polu, na wschód od wsi zabytku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hein A., Viru-Nigula Maarja kabelist nii- ja naapidi, „Kunstiteaduslikke Uurimusi”, 22/2013.