Historia
Najstarsze obwarowania na terenie Tartu (niem. Dorpat) wzniesione zostały około początku VIII wieku, kiedy to powstał ugrofiński gród oraz nieufortyfikowana osada u jego podnóża. W 1030 roku gród zajął książę kijowski Jarosław I Mądry, przy czym nie odnotowano wówczas żadnych walk, a władca nadał siedzibie całkiem nową nazwę – Jurjew. Ponieważ Tartu leżało na obrzeżach Czudzi, w latach 1036-1061 pełniło funkcję granicznej twierdzy państwa kijowskiego. Rolę tą przestało pełnić w 1061 roku, kiedy to gród spalony został przez miejscowe plemiona. Odbudowano go, gdyż był wspominany w kronikach w latach 1134 i 1191/1192, ale na nieco mniejszym obszarze, ponadto nie posiadał już on wówczas większego znaczenia militarnego. Według kroniki Henryka Łotysza gród został całkowicie opuszczony na początku XIII wieku. Źródła archeologiczne wskazywałyby, że był użytkowany w niewielkim zakresie, zanikła natomiast osada u jego podnóża.
Pomiędzy 1215 a 1223 rokiem Tartu zostało odbudowane, choć jeszcze w 1220 roku Henryk Łotysz nie wspomniał o grodzie w trakcie opisu wyprawy podążającej przez okoliczne ziemie. Do ponownego ufortyfikowania wzgórza grodowego przyczynić się miał zakon kawalerów mieczowych, którzy go „wzmocnili ciężką pracą i wielkim kosztem oraz uzbroili w broń i kusze”. Przez krótki okres w latach 1223-1224 gród był w posiadaniu miejscowych powstańców i pomagającego Estom księcia ruskiego Wjaczki. W 1224 roku Tartu („castrum Tharbatense”) zostało zdobyte przez niemieckich krzyżowców, którzy zaczęli następnie organizować katolicką diecezję po przywództwem biskupa Hermanna. Budowa zamku musiała zostać szybko rozpoczęta, bowiem już w 1234 roku został on po raz pierwszy odnotowany w źródłach pisanych, a w 1262 roku zdołał się obronić przed najazdem wojsk nowogrodzkich Dymitra Perejasławskiego, syna Aleksandra Newskiego. Wraz z usuwaniem spustoszeń po najeździe, przeorganizowano osadę u stóp zamku w miasto lokacyjne, wokół którego od początku XIV rozpoczęto budowę murów obronnych. Rada miejska Tartu zwróciła się wówczas do Lubeki niewydatowanym pismem z prośbą o wsparcie budowy fortyfikacji.
Obwarowania zamku i miasta były jednym z powodów, dla których zakon krzyżacki nie był w średniowieczu w stanie narzucić księstwu biskupiemu swojego zwierzchnictwa. Najazd mistrza krzyżackiego Wennemara von Brüggenei w 1396 roku ograniczył się do zajęcia zamków i grabieży ziem diecezji, ale samo Tartu pozostało niezdobyte. Nienaruszone pozostało Tartu także w trakcie inwazji moskiewskiej z 1481 roku. Zamek i miasto ucierpiały dopiero w trakcie wojny inflanckiej z 1558 roku i późniejszych walk polsko – szwedzkich, kiedy to Tartu przechodziło z rąk do rąk, a rozwój broni palnej unaocznił anachronizm dawnych obwarowań.
W 1625 roku, po wycofaniu się wojsk polskich i zajęciu miasta przez Szwedów, trzy czwarte jego powierzchni znajdowało się w gruzach. Ponieważ Tartu było znacznie biedniejsze niż Ryga, Tallin czy Narwa, odbudowa przebiegała powoli, przy czym z powodu braku funduszy średniowieczna sieć ulic miasta i jego pierwotny obwód obronny pozostały niezmienione aż do końca okresu szwedzkiego. Kiedy Tartu zostało oblężone przez Rosjan w 1656 roku, obrona wciąż jeszcze opierała się na podupadłych murach miejskich, które znajdowały się w tak złym stanie, że w niektórych miejscach nie było nawet możliwości wystawienia na nich warty. Między innymi z tego powodu, a także z braku nadziei na odsiecz, szczupłości zaledwie 220 osobowego garnizonu i upadku morale, szwedzki garnizon postanowił wówczas skapitulować bez walki.
W drugiej połowie XVII wieku przed średniowiecznymi murami miejskimi wzniesiono nowożytne fortyfikacje bastionowe, choć nie udało się ukończyć wszystkich zaplanowanych robót. Podobnie jak przestarzałe stare obwarowania, nie ochroniły one Tartu w czasie wielkiej wojny północnej na początku XVIII stulecia. Spustoszone mury zamku i miasta zostały całkowicie rozebrane po zaprowadzeniu pokoju w 1721 roku, w związku z chęcią pozyskania materiałów budowlanych na odbudowę zabudowy mieszkalnej (dodatkowo niszczonej pożarami z 1763 i 1775 roku).
Architektura
Tartu założone zostało w szerokiej dolinie zalewowej rzeki Emajõgi, płynącej z północnego – zachodu na południowy – wschód, po wschodniej stronie obwarowań miejskich. Po stronie północnej stoki brzegów rzeki były bardziej strome niż w części południowej, gdzie nurt zapewne był nieco szerszy i bardziej rozlany. Na skraju doliny, w południowej i południowo – zachodniej części założenia, znajdowało się obszerne wzgórze, wybrane pod budowę kościoła katedralnego i zamku biskupiego. Od reszty doliny zostało ono oddzielone przekopem. Mniej więcej w środkowej części miasta, z dala od pierścienia fortyfikacji, znajdowały się kościoły parafialne św. Jana i NMP, podczas gdy plac rynkowy z ratuszem nietypowo zajął południowo – wschodni narożnik, gdzie otwierał się na jedną z nadrzecznych bram. Ten nadrzeczny teren został zasiedlony nieco później od środka osady, pierwotnie był bowiem podmokły i musiał być odwodniony. Tam też miejski mur obronnych wzniesiony został najpóźniej, na końcu procesu budowlanego.
Obwarowania miejskie w planie miały nieregularny kształt, dostosowany do formy terenu, w szczególności do koryta rzecznego i stoków wzgórza, na które się wspinały po stronie zachodniej by objąć katedrę i połączyć się z zamkiem na południu. Całość terenu wewnątrz fortyfikacji u schyłku średniowiecza zajmowała około 27,6 ha, natomiast bez wzgórza zamkowego około 20,7 ha. Na obwarowania składała się pojedyncza linia kamiennego muru obronnego o łącznej długości około 2145 metrów, poprzedzonego fosą za wyjątkiem odcinka na wzgórzu. Mur wznoszono z kamieni polnych, wapienia, fragmentów oraz całych cegieł, łączonych nieregularnie wylaną zaprawą wapienną albo jedynie ziemią. Grubość muru była zróżnicowana w różnych obszarach: od 1,7 do 2 metrów po stronie północnej, aż do 2-2,4 metra po stronie wschodniej i do 2-2,9 metra na odcinkach południowych. Wysokość sięgała około 9-9,5 metrów. Mur wzmacniało łącznie 18 baszt, w większości podkowiastych i półkolistych w planie oraz cylindrycznych w narożnikach obwarowań. Również grubość ich ścian była bardzo zróżnicowana, wahająca się od 1,9 do 4,5 metra, co mogło wynikać z różnych okresów budowy, w tym z adaptacji obwarowań do użycia broni palnej.
Wjazd do miasta prowadzić miał przez aż 9 bram, w większości o formie wieżowej lub z przejazdami bramnymi flankowanymi przez baszty. Po stronie północno – zachodniej u podnóża wzgórza znajdowała się brama Jakuba. Na styku podzamcza i katedralnej części wzgórza funkcjonowała brama Katedralna, natomiast po wschodniej stronie zamku wjazd do miasta od południa zapewniała brama św. Andrzeja. W stronę rzeki zwrócona była brama Niemiecka, otwarta na plac rynkowy, wyżej znajdowała się brama Mnisia przy klasztorze dominikanów, a także brama Ruska w pobliżu północno – wschodniego narożnika. Ponadto komunikację z nadbrzeżem wspomagały mniejsze furty.
Zamek został wzniesiony na wzgórzu ponad miastem, po jego południowej stronie, prawdopodobnie w mieszanej konstrukcji ceglano – kamiennej. Jego słabo rozpoznany układ prawdopodobnie składał się z zamku górnego i położonego na zachód od niego obwarowanego, oddzielonego przekopem przedzamcza. Całość otrzymała w planie podłużny kształt z murami obronnymi poprowadzonymi blisko krawędzi stoków wzgórza. Zamek górny zaopatrzony był w cylindryczną wieżę główną, stojącą zaraz przy wschodnim skrzydle zamku, częściowo z nim zespoloną, a częściowo wystającą przed lico muru ku wschodowi. Na późniejszym etapie, powstać przed nią mogło międzymurze, ciągnące się przed południowo – wschodnim narożnikiem zamku. Przedzamcze wzmocnione było przynajmniej czterema basztami i basztami bramnymi, z wjazdem po stronie zachodniej prawdopodobnie pod koniec średniowiecza poprzedzonym barbakanem lub jakąś formą przedbramia przyległego do czworobocznej baszty. Cały kompleks sprzężony był z miejskimi murami obronnymi, które łączyły się z zamkiem od wschodu i zachodu.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych. Widoczne są jedynie pozostałe po nim nieduże ceglano – kamienne relikty murów. Wstęp na dawne zamkowe wzgórze jest wolny. Podobnie w szczątkowej formie widoczne są na powierzchni terenu pozostałości średniowiecznych murów miejskich. Najlepiej zachowanym odcinkiem jest fragment przy alei Vabaduse, gdzie wysokość muru w stosunku do poziomu gruntu, mierzona od części nadrzecznej, dochodzi do 5 metrów.
pokaż miejsce po zamku na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bernotas R., New aspects of the genesis of the medieval town walls in the Northern Baltic Sea region, Turku 2017.
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Eesti arhitektuur 4, Tartumaa, Jõgevamaa, Valgamaa, Võrumaa, Põlvamaa, red. V.Raama, Tallinn 1993.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Laur M., Selart A., Dorpat/Tartu. Geschichte einer Europäischen Kulturhauptstadt, Wien 2023.
Rivo B., Medieval town wall of Tartu in the light of recent research, „Estonian Journal of Archaeology”, 15/2011.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.
Tvauri A., Muinas-Tartu. Uurimus Tartu muinaslinnuse ja asula asustusloost, Tartu-Tallinn 2001.