Historia
Pierwotny, zapewne jeszcze drewniany kościół, został zbudowany w północnej części Tartu (niem. Dorpat) w pierwszej połowie XIII wieku, wkrótce po zdobyciu i chrystianizacji osady przez Zakon Kawalerów Mieczowych. Najstarsze fragmenty murowanego kościoła wzniesione zostały w pierwszej ćwierci XIV wieku. W 1323 został on po raz pierwszy wymieniony w źródłach pisanych, natomiast prace budowlane i bogaty wystrój świątyni ukończono około czwartej ćwierci XIV wieku.
W czasie reformacji, rewoltę ikonoklastów w latach 1524-1526 architektura kościoła przetrwała bez większych strat, uszkodzeniu lub rozgrabieniu ulec mogło jedynie wyposażenie. Zniszczenia przyniosła dopiero rozpoczęta w 1558 roku wojna inflancka między państwem polsko-litewskim a Szwecją, Danią i Rosją. Po zakończeniu konfliktu kościół został wyremontowany, nie był też poddawany poważniejszym renesansowym lub wczesnobarokowym przekształceniom w XVII wieku.
W 1704 roku należące wówczas do Szwecji Tartu zajęły oddziały rosyjskie, co doprowadziło cztery lata później do wielkich zniszczeń miasta i kościoła. Uszkodzona została górna część wieży kościelnej, sklepienia w nawie głównej oraz prezbiterium, spłonęło wyposażenie a dekoracje architektoniczne uległy uszkodzeniom. Dopiero w 1737 rozpoczęła się restauracja kościoła, przy okazji której dobudowano od strony południowej barokową kaplicę. W latach 1820–1830 przebudowano gruntownie wnętrze kościoła w stylu klasycystycznym. W 1944 roku zabytek został zniszczony na skutek pożaru wywołanego gwałtownymi walkami o Tartu pomiędzy Armią Czerwoną a Wehrmachtem. Kościół długo pozostawał w ruinie, co doprowadziło w 1952 roku do zawalenia północnej ściany nawy głównej. Odbudowę rozpoczęto dopiero w 1989, a zakończono w 2005 roku.
Architektura
Kościół św. Jana zbudowany został pośrodku północnej części lokacyjnego miasta, jako trójnawowa, pięcioprzęsłowa bazylika, do której korpusu od zachodu przystawiono czworoboczną wieżę, a od wschodu wydłużone prezbiterium o wielobocznym zamknięciu. Po północnej stronie prezbiterium umieszczono dwuprzęsłową zakrystię. Średniowiecznym aneksem była też dwuprzęsłowa kaplica zwana Lubecką, usytuowana przy południowej części korpusu nawowego, zamknięta płytką trójboczną apsydą. Wieżę wzniesiono na planie kwadratu, jako przedłużenie nawy głównej, flankowane przez dwie kaplice po zachodniej stronie naw bocznych.
Mury kościoła posadowione zostały na kamiennym cokole, a zewnętrzne elewacje opięte uskokowymi przyporami, przy korpusie umieszczonymi nieco archaicznie, prostopadle w stosunku do osi budynku, a nie pod skosem. Ponadto elewacje ozdobiły fryzy i blendy, od zewnątrz liczne zwłaszcza na ścianach wieży. Pośród zdobień unikalnym rozwiązaniem było umieszczenie około dwóch tysięcy oddzielnie modelowanych figur z terakoty. Przedstawiały one postacie świętych i duchownych, lecz umieszczono na nich także wizerunki fantastycznych zwierząt i groteskowych diabłów, a przede wszystkim osoby świeckie, w tym kobiety, dzieci, starców, rycerzy czy władców. Każda figura była ręcznie wycinana w mokrej glinie, tak że każdy z wizerunków różnił się od pozostałych. Niewykluczone, że wzór dla tych rzeźb stanowiły twarze kobiet i mężczyzn mieszkających w Dorpacie w XIV wieku, zmarłych w trakcie szalejących wówczas epidemii dżumy. Postacie pierwotnie pokryte były polichromiami, nie miały żadnych atrybutów, ale trzymały w rękach wstęgi, na których znajdowały się inskrypcje, być może zawierające imiona ukazanych osób. W takim wypadku utworzenie bardzo bogatego zespołu figur miałoby znaczenie kommemoratywne.
Główne wejście do kościoła stanowił zachodni portal w przyziemiu wieży, zwieńczony trójkątną wimpergą z małym, ostrołucznym oknem i piętnastoma wnękami, ułożonymi w układzie piramidalnym i zamkniętymi trójliśćmi. Każda wnęka mieściła postać związaną z motywem Sądu Ostatecznego, co wiązało się z moralizatorskim programem głównego wejścia do kościoła (Chrystus sędzia, Maryja i Jan Chrzciciel jako klęczący orędownicy oraz dwunastu apostołów). Obramienie portalu otrzymało formę uskokową z bogatym profilowaniem. Drugi, nieco mniej wystawny, pozbawiony wimpergi portal, osadzony został w trzecim przęśle od wschodu w nawie północnej. Uzyskał on jednolite uskoki i profilowanie od niskiego, ceglanego cokołu po klucz archiwolty. Ponadto mury kościoła przedzielono ostrołucznymi oknami o uskokowych obramieniach, wysokimi w prezbiterium i nawach bocznych, niskimi w nawie głównej.
Wewnątrz korpusu podział na nawy zapewniły wysokie, czworoboczne w przekroju filary z profilowanymi narożnikami i płaskimi, płaskorzeźbionymi kapitelami. Wraz z przyporami utworzyły one podział na czworoboczne przęsła, w nawach bocznych z dłuższymi bokami równoległymi do osi kościoła, a w nawie głównej poprzecznymi do osi. Rozstaw filarów stopniowo powiększano w stronę wschodnią, w efekcie czego wyeksponowano arkadę tęczy i wnętrze prezbiterium od strony głównego portalu wejściowego i podwieżowej arkady, ale zniekształcono w planie formę przęseł, zwłaszcza w nawie północnej o rzucie lekko trapezoidalnym.
W nawie głównej artykulacja ścian uformowana została za pomocą tworzących iluzoryczne triforium ostrołucznych wnęk, umieszczonych ponad profilowanymi arkadami międzynawowymi i fryzem z czwórliści. Wnęki zgrupowano po trzy na każde przęsło, a w każdej utworzono dodatkową prostokątną niszę, w której pierwotnie znajdowały się rzeźbione figury. Ten rzadko spotykany motyw pseudotriforium mógł mieć korzenie w architekturze gotyku z terenu Anglii, na terenie Inflant był bowiem unikalny. W nawie głównej wyróżniona została także ściana zachodnia nad wysoką arkadą wiodącą do wieży. Znajdował się tam motyw Maiestas Domini, ukazany w trzech ostrołucznych wnękach po bokach arkady i w większej, trójlistnie zamkniętej wnęce umieszczonej pośrodku na samej górze. Nawy boczne zaprojektowano skromniej, ale i tam architekturę uzupełniono w przyziemiu wnękami z figurami. Wszystkie części kościoła pierwotnie przykryte były sklepieniami krzyżowo – żebrowymi.
Stan obecny
Kościół św. Jana jest dziś najlepiej zachowanym zabytkiem ceglanej architektury gotyckiej na terenie Estonii. Jego najcenniejszym elementem są unikatowe, oddzielnie modelowane XIV-wieczne figury z terakoty. Rzekomo początkowo ich liczba przewyższała sumę wszystkich pozostałych rzeźb terakotowych, powstałych w średniowieczu w zachodniej Europie, lecz niestety wiele z nich zostało zniszczonych podczas przebudowy kościoła, na skutek pożarów i wojen. Do czasów współczesnych przetrwała ponad połowa z nich. Oryginały znajdują się obecnie w pobliskim muzeum, w kościele mieszczą się natomiast ich wierne kopie. Niestety zniszczeniu uległy również sklepienia nawy głównej i prezbiterium, znacznie przekształcono w czasach nowożytnych średniowieczną południową kaplicę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Tartu Jaani kirik ‒ kas katkumemoriaal?, „Õpetatud Eesti Seltsi Aastaraamat”, 1/2015.
Eesti arhitektuur 4, Tartumaa, Jõgevamaa, Valgamaa, Võrumaa, Põlvamaa, red. V.Raama, Tallinn 1993.