Historia
Pierwszy, zapewne drewniany jeszcze kościół, powstał na wzgórzu Toompea prawdopodobnie tuż po zdobyciu osady przez Duńczyków w 1219 roku, w trakcie krucjaty prowadzonej przez króla Waldemara II Zwycięskiego. W przekazach pisemnych odnotowany został po raz pierwszy w 1233 roku, kiedy to musiały już być w toku prace nad budowlą murowaną. Siedem lat po pierwszej wzmiance Waldemar II wyznaczył tą estońską „matrix ecclesiae” na katedrę diecezji, która podlegała arcybiskupstwu Lund. Ponadto nadał fundacji uposażenia oraz wydał rozporządzenia dotyczące płacenia dziesięciny biskupowi rewalskiemu.
Prace budowlane nad murowanym kościołem katedralnym rozpoczęto w latach 20-tych XIII wieku. Ich pierwszy etap ukończono wraz z konsekracją w 1240 roku, ale rozbudowa ciągnęła się jeszcze przez cały XIV wiek, a nawet w pierwszej ćwierci XV stulecia. W 1319 roku król Eryk VI Menved przeznaczył fundusze na budowę kościoła katedralnego („ad ecclesiae kathedralis fabricam”), co mogło się wiązać z planami dobudowania wielobocznego zamknięcia prezbiterium, rozwiązania stosunkowo rzadkiego na terenie Estonii, lub rozbudowy korpusu nawowego, choć do prac przystąpiono zapewne po sprzedaży północnej części Inflant zakonowi kawalerów mieczowych w 1347 roku. W 1325 roku król Krzysztof II potwierdził przywileje katedry, podobnie jak Waldemar IV w 1375 roku. W 1389 i 1414 roku w przekazach pisemnych wzmiankowane były kolejne prace budowlane przy kościele. Nie wiadomo jak bardzo były zaawansowane, gdy w 1433 roku wielki pożar miasta uszkodził również katedrę. Przypuszczalnie w ramach usuwania zniszczeń założone zostały w korpusie kościoła ostatnie sklepienia, natomiast na przełomie XV i XVI wieku średniowieczny proces budowlany zakończono wraz z budową bocznych kaplic.
Katedra pozostawała w rękach duchowieństwa katolickiego do trzeciej ćwierci XVI wieku. Ostatnim posiadaczem katolickiej diecezji był do 1561 roku książę Magnus z Holsztynu, zmarły w Piltene w 1583 roku jako biskup Kurlandii. Po nim pierwszym biskupem protestanckim został Peter Foling. Zapewne wraz ze zmianą kultu, częściowo usunięte zostało średniowieczne wyposażenie kościoła, zastąpione renesansowym, a następnie barokowym. Około połowy XVII wieku kościół pokryto blachą miedzianą, w połowie sfinansowaną przez królową szwedzką Krystynę. Już jednak w 1684 roku kościół znacznie ucierpiał w czasie pożaru miasta, kiedy to całe drewniane wyposażenie zostało zniszczone i zawaliła się część sklepień. Odbudowę przeprowadzono dwa lata później, z funduszy zebranych ze specjalnego podatku nałożonego przez Karola XI. W 1778 roku ukończono budowę nowożytnej wieży, prowadzono też do XIX stulecia liczne prace modernizacyjne kaplic i wnętrza. Później miały już miejsce głównie remonty, z których najpoważniejsze odbyły się w latach 1959-1961.
Architektura
Kościół zbudowany został mniej więcej w środkowej części owalnego w planie wzgórza, po stronie południowo – zachodniej zajmowanego przez zamek, a od końca XIII wieku otoczonego obwodem muru obronnego. Ze względu na centralną pozycję katedry, zbiegały się przy niej wszystkie wąskie ulice przebiegające przez wzgórze, połączone z dworem biskupim po zachodniej stronie kościoła, kurią kanoników na południu i zabudowaniami mieszkalnymi na północnym – wschodzie. Większa wolna przestrzeń zapewne znajdowała się przy katedrze od południowego – wschodu, gdzie też ulica wybiegała w stronę głównej bramy i drogi wiodącej do miasta u podnóża wzniesienia.
W połowie XIII wieku katedra była prostą, jednonawową budowlą z prawdopodobnie kwadratowym prezbiterium po stronie wschodniej. Na początku XIV stulecia wybudowano większe, wczesnogotyckie prezbiterium, ponownie z prostym zamknięciem na wschodzie, choć osadzonym na półkolistym fundamencie. W drugiej ćwierci XIV wieku rozpoczęto powiększanie budowli z jednonawowej na trójnawową bazylikę. Przeciągające się prace budowlane trwały do lat 30-tych XV wieku, kiedy to zakończono szeroki na 23,1 metra i długi na 32,2 metry korpus. Zachodnią część jego nawy głównej wysunięto płytkim ryzalitem na 0,4 metra przed elewację, ale w średniowieczu nie wybudowano powyżej wieży. Pierwotnie kościół miał jedynie smukłą wieloboczną wieżyczkę z wysoką iglicą nad wschodnim szczytem korpusu. Wczesnogotyckie prezbiterium przedłużono wielobocznym zamknięciem na wschodzie i dobudowano do niego od północy dwuprzęsłową zakrystię, powstałą na miejscu starszej z XIII wieku. Bryłę kościoła uzupełniły w okresie późnego średniowieczna boczne aneksy: północna kaplica na wysokości trzeciego przęsła od zachodu, kaplica północna przy pierwszym przęśle od zachodu i dwie lub trzy kaplice południowe, a także dobudówka przy narożniku południowo – zachodnim, pierwotnie być może służąca do gromadzenia dziesięcin lub towarów, na co wskazywałyby otwory ładunkowe na jej górnym piętrze.
Od strony zewnętrznej korpus, prezbiterium i zakrystię katedry opięto przyporami, jedynie w prezbiterium usytuowanymi pod skosem. Część z przypór przy nawach wykorzystano w trakcie budowy kaplic, stawiając na ich przedłużeniu ściany boczne aneksów. Pomiędzy przyporami znajdowały się duże ostrołuczne i obustronnie rozglifione okna, pierwotnie wypełnione maswerkami z popularnymi w gotyku trójliśćmi i czwórliśćmi, od XV wieku także z motywami w stylu gotyku płomienistego. W nawach bocznych znajdowały się okna trójdzielne, w nawie głównej dwudzielne. Okazałe trójdzielne okna przepruto w prezbiterium od południa i na osi od wschodu, natomiast pozostałe cztery wypełniono maswerkami dwudzielnymi. Wejścia do kościoła wiodły jedynie od północy i zachodu, gdyż w pogrubionej ścianie zachodniej znajdowała się spiralna klatka schodowa. Najbardziej okazały, uskokowy portal ostrołuczny osadzono w trzecim przęśle od zachodu w nawie południowej. Charakterystycznym elementem katedry w późnym średniowieczu zapewne był wykusz nadwieszony na elewacji zachodniej korpusu, prawdopodobnie służący jako ambona.
Wnętrze korpusu podzielone zostało na nawy za pomocą trzech par czworobocznych filarów, z których impostów wyprowadzono ostrołuczne arkady o sfazowanych archiwoltach. Na wysokości niecałych 24 metrów założono krzyżowe sklepienie nawy głównej, podzielone na cztery zbliżone do kwadratowych i rozdzielone żebrami jarzmowymi przęsła. Podobnie w nawach bocznych bezżebrowe, założone na wysokości 14,3 metrów sklepienia krzyżowe rozdzielono żebrami jarzmowymi, opartymi na wysoko zawieszonych profilowanych wspornikach. Prezbiterium podzielono na duże kwadratowe przęsło ze sklepieniem ośmiodzielnym na profilowanych wspornikach i wieloboczną apsydę przykrytą sklepieniem sześciodzielnym, z żebrami opuszczonymi na krótkie służki. Obie części rozdzielono gurtem o ostrołucznym przekroju, natomiast całe prezbiterium oddzielono od nawy głównej arkadą tęczy o uskokowej archiwolcie.
Stan obecny
Katedra w dużym stopniu zachowała do czasów współczesnych gotycką formę z XIV/XV wieku, dzięki czemu jest jednym z najchętniej odwiedzanych zabytków architektury na terenie Tallina. Nie przetrwała kaplica północno – zachodnia, po której widoczna jest zamurowana arkada, całkowicie nowożytnym dodatkiem jest wieża zachodnia, ponadto gruntownie przebudowane zostały w okresie nowożytnym kaplice południowe. Pomimo pożarów zachowały się liczne detale architektoniczne, między innymi portale, maswerki okienne (odnawiane w drugiej połowie XIX stulecia), czy bogato zdobiona wnęka sakramentarium w północnej ścianie prezbiterium. Przetrwały sklepienia, choć detale ich systemu podtrzymywania znacznie ucierpiały w czasie pożaru z 1684 roku (służki, wsporniki, konsole, gurty). We wnętrzu kościoła znajdują się liczne nagrobki, w większości nowożytne, lecz najstarsze sięgające XIV wieku (płyta nagrobna z wizerunkiem kielicha i ręki, uszkodzona płyta nagrobna Woldemara Sorseveri).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Laast M., Tallinna Piiskopliku Toomkiriku irdraiddetailide inventeerimine, konserveerimine ja eksponeerimine, Tallinn 2022.
Neumann W., Nottbeck E., Geschichte und Kunstdenkmäler der Stadt Reval, Zweiter Band, Reval 1904.