Historia
Pierwsza kaplica w osadzie Saha, zapewne jeszcze konstrukcji drewnianej, powstała na początku lat dwudziestych XIII wieku, w związku z chrystianizacją starego miejsca kultu na pogańskim cmentarzysku. Przypuszczalnie była fundacją prywatną, być może związaną z ówczesnymi miejscowymi właścicielami ziemskimi z rodzin Hildelempe (Hildelemb) lub Villelempe. Odnotowano ją już jako zniszczoną w księdze Liber Census Daniae, gdzie przy nazwie wsi Saha pod datą 1241 umieszczono łaciński napis „ubi fuit ecclesia et cimiterium adhuc est”. Kaplica najpewniej została spalona w czasie powstania Estów z 1223 roku, skierowanego przeciwko germańskojęzycznej warstwie rządzącej. Po pacyfikacji buntu cmentarz nadal był użytkowany, już w ramach obrzędów chrześcijańskich lub mieszanych, chrześcijańsko – pogańskich, ale odbudowy kaplicy z nieznanych powodów początkowo nie podjęto.
Gotycka i już murowana kaplica wzniesiona została w pierwszej połowie XV stulecia. Jej powstanie mogło mieć związek ze zbudowanym także w tym czasie konwentem brygidek w Tallinie, gdyż kaplicę św. Mikołaja utworzono jako mniejszą wersję tamtejszego kościoła klasztornego św. Brygidy. W 1394 roku mistrz inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego wydzierżawił wieś i dwór w Saha Everhardowi von Bodercke, zwanemu Wekebrotik. Jego prawnuk, Evert Wekebrod, po 1433 roku pełniący urząd sędziego w Harju, był jedną z najważniejszych osób w prowincji. W 1434 roku wraz z bratem i kuzynem wsparł donacjami klasztor św. Brigidy, którego kościół konsekrowano w 1436 roku. Prawdopodobnie Wekebrod kazał też wybudować na terenie swych dóbr kaplicę, której projekt architektoniczny nawiązywał do wysokiej pozycji społecznej właściciela i tendencji architektonicznych, jakie panowały w Tallinie w drugiej ćwierci XV wieku.
Znaczenie świątyni z Saha spadło w XVI i XVII wieku, wraz z rozwojem idei reformacji. Kaplice były wówczas często postrzegane jako źródła przesądów, związane z kultami będącymi mieszanką pogaństwa i katolicyzmu, przy których oprócz pochówków ustawicznie składano ofiary. Jako, że tylko nieliczne ze średniowiecznych kaplic udało się przystosować do nowej organizacji kościelnej, walka religijna zwróciła się więc przeciwko budynkom. Zachęcano do ich rozbiórek i wyburzeń, a te które pozostawiano i tak obracały się w ruinę z powodu braku remontów. Pośród setek niewielkich wiejskich budowli sakralnych, kaplica w Saha miała wyjątkowe szczęście, bowiem uniknęła zniszczeń z okresu wojen inflanckich oraz celowych prac rozbiórkowych.
Na początku XVIII wieku kaplica św. Mikołaja została uszkodzona w czasie wielkiej wojny północnej. W 1725 roku opisywana była jako pozbawiona wyposażenia i dachu, choć z zachowanymi mocnymi sklepieniami. W 1736 roku przeprowadzono jej remont, celem użytkowania jako świątyni luterańskiej. Musiał on być jednak prowizoryczny lub z czasem budowla popadła w zaniedbanie, bowiem na początku XIX wieku znów znajdowała się w złym stanie. Zrujnowana była zwłaszcza wieżyczka schodowa oraz pokrycie dachowe. W kaplicy nie odprawiano nabożeństw, ale nadal odwiedzano jej ruiny, aby składać ofiary związane z zabobonnymi uleczeniami. Remont kaplicy sfinansowano w latach 20-tych XX wieku, natomiast gruntowną renowację przeprowadzono w latach 1962-1969.
Architektura
Kaplica wzniesiona została jako niewielka budowla salowa, a więc konstrukcja jednoprzestrzenna, bez wyodrębnionego architektonicznie prezbiterium. Uzyskała nietypowy rzut, gdyż nie została wzniesiona na planie prostokąta, lecz romboidu. Spowodowane zostało to usytuowaniem krótszych ścian pod lekkim skosem w stosunku do ścian wzdłużnych, wynikłym być może z pośpiechu w prowadzeniu prac budowlanych. Bryłę urozmaiciła obła wieżyczka w narożniku północno – zachodnim, mieszcząca schody prowadzące na poddasze. Przykryto ją dachem stożkowym, natomiast korpus kaplicy wysokim dachem dwuspadowym o stromym nachyleniu połaci, charakterystycznym dla okresu późnego gotyku.
Wszystkie ściany kaplicy wzmocniono niewielkimi przyporami, w narożnikach rozmieszczonymi w nieco archaiczny sposób, prostopadle do siebie, a nie pod skosem. Jako akcent horyzontalny wprowadzono gzyms pod okapem dachu, przeciągnięty na krótsze ściany kaplicy, gdzie oddzielił szczyty. Zarówno południową jak i północną ścianę przepruto dwoma ostrołukowymi, stosunkowo wąskimi oknami o obustronnych rozglifieniach i maswerkowych wypełnieniach. Największe okno tradycyjnie umieszczono na osi ściany wschodniej, skąd promienie słoneczne padać miały na ołtarz. Jedno okno o odmiennej formie z dwuspadowym zamknięciem, osadzono nad wejściem zachodnim. Pojedyncze małe otwory doświetlające poddasze znalazły się także od wschodu i zachodu w trójkątnych szczytach. Narożną wieżyczkę przepruto małymi, czworobocznymi otworami doświetlającymi klatkę schodową.
Do środka kaplicy wiodły dwa portale: południowy umieszczony w zachodnim przęśle oraz zachodni osadzony na osi ściany. Ten drugi pełnił rolę głównego wejścia. Umieszczone w nim drzwi mogły być blokowane ryglem, zasuwanym do otworu w grubości muru. Prawdopodobnie pierwotnie podobne zabezpieczenie posiadał również portal południowy. Zachodnie wejście zwieńczono ostrołukiem. Od sfazowanego cokołu po klucz archiwolty oprofilowano je wałkiem i dwoma rowkami, przy czym u podstawy archiwolty zamontowano gzymsy impostowe.
Wnętrze kaplicy podzielone zostało na dwa przęsła przykryte bezżebrowym sklepieniem krzyżowym. Rozdzielono je ostrołucznym, profilowanym gurtem, opartym na nisko zawieszonych konsolach. Wschodnia ściana kaplicy rozczłonkowana została szeroką i płytką wnęką ołtarzową o odcinkowym zamknięciu, flankowaną dwoma mniejszymi wnękami o charakterze półek ściennych. Ponadto dwie szerokie wnęki umieszczono w ścianie południowej i jedną w murze północnym. W ścianę zachodnią od strony zewnętrznej wbudowano obok portalu prostokątną wnękę, przeznaczoną na misę z wodą święconą. Zużyta woda spływała z jej dna na posadzkę kaplicy wąskim kanałem umieszczonym w murze, gdyż święcona woda nie mogła wydostawać się na zewnątrz budynku. Schody prowadzące na poddasze były wąskie, skręcone zgodnie z ruchem wskazówek zegara, co ewentualnie mogło poprawić sytuację obrońców posługujących się mieczem w prawej ręce.
Stan obecny
Obecna forma zabytku jest w dużej części efektem odbudowy przeprowadzonej w latach 60-tych XX wieku, uznawanej dziś za jedną z najbardziej udanych na terenie Estonii. Odtworzona musiała wówczas zostać duża część ściany zachodniej powyżej portalu wejściowego, włącznie z całym szczytem i narożną wieżyczką schodową. Ponadto lekko nadbudowano uszkodzoną koronę ścian wzdłużnych. Oryginalne są detale architektoniczne w postaci większości obramień okiennych, a także większa część sklepienia wraz z systemem jego podtrzymywania. Stanowi ono ważny przykład gotyckiej sztuki kamieniarskiej, jaka rozwinęła się w rejonie Tallina w XV wieku. Spośród portali południowy jest całkowitą, dość dowolną rekonstrukcją, natomiast zachodni musiał zostać w dużym stopniu odnowiony.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kilumets J., Saha kabel. Muinsuskaitse eritingimused, Tallinn 2009.
Luukas M., Oot S., Saha kabel. Ajalooline ülevaade, Tallinn 2017.