Historia
Budowę murowanego kościoła w Risti rozpoczęto w latach 30-tych XIV wieku, ale po wzniesieniu dolnych partii prezbiterium prace z nieznanych powodów przerwano. Być może przyczyniło się do tego wielkie powstanie Estów w noc św. Jerzego. Do wznoszenia kamiennej budowli powrócono dopiero w pierwszej ćwierci XV wieku. Wówczas wpierw ukończono prezbiterium, a w kolejnej fazie wzniesiono nawę. Następnie, prawdopodobnie w drugiej ćwierci XV wieku dobudowano wieżę i założono sklepienie nad nawą. Ukończony kościół nie był świątynią parafialną, ale filią podległą Harju Madise, należącą do cysterskiego opactwa w Padise. Parafia w Rasti założona została dopiero pod koniec XIX stulecia.
Kościół św. Krzyża, jak większość budowali sakralnych na terenie północnych Inflant, ucierpiał w trakcie wojen z drugiej połowy XVI wieku. Zapewne wtedy zniszczeniu uległo pierwotne sklepienie w prezbiterium, odbudowane w odmiennej formie w pierwszej połowie XVII stulecia, kiedy to świątynia znajdowała się już pod patronatem miejscowej rodziny szlacheckiej. Wieża ulec miała częściowemu zawaleniu w późniejszym okresie nowożytnym, ze względu na problemy statyczne.
Architektura
Kościół w późnym średniowieczu składał się ze stosunkowo krótkiego korpusu nawowego na planie prostokąta, a także węższego i niższego prezbiterium na rzucie kwadratu, a więc po stronie wschodniej zamkniętego ścianą prostą. Od zachodu usytuowano wieżę o czworobocznej podstawie i rzadko spotykanej na terenie Inflant cylindrycznej górnej części, częściowo wtopionej w dwuspadowy dach korpusu. Po północnej stronie prezbiterium pierwotnie nie było zakrystii. Całość zapewne została ogrodzona, by chronić przed zwierzętami przykościelny cmentarz, położony na stosunkowo równym, pozbawionym wzgórz terenie.
Kościół pierwotnie nie był opięty przyporami, dostawionymi dopiero po założeniu sklepienia w korpusie. Gładkie elewacje przeprute były ostrołucznymi oknami o obustronnych rozglifieniach i niewielkimi otworami w murach wieży. Ponadto w ścianie południowej prezbiterium umieszczono ostrołukowy portal dla księdza oraz główny otwór wejściowy w ścianie zachodniej korpusu, gdzie skomunikowany był z kruchtą w przyziemiu wieży. Elewacje zewnętrzne kościoła, podobnie jak w większości niewielkich wiejskich budowli sakralnych trenu Inflant, pozbawione były zdobień (fryzów, blend itp.). Surowy wygląd zapewne posiadała też wieża.
Założenie sklepienia w korpusie w drugiej ćwierci XV wieku wprowadziło podział na dwie nawy, za sprawą pojedynczego, czworobocznego, centralnie usytuowanego filara ze sfazowanym cokołem. Sklepienie podzielono na dwa przęsła krzyżowe w części zachodniej i dwa analogiczne w części wschodniej, co wymusiło umieszczenie jednego ze wsporników zaraz nad archiwoltą bardzo niskiej arkady tęczy, prawdopodobnie wtórnie obniżonej w trakcie przebudowy. Nie utworzono żeber ukośnych, jedynie osadzono żebra jarzmowe pomiędzy poszczególnymi przęsłami, ale na sklepienie nałożono malowidła przedstawiającą iluzoryczny układ żeber sklepienia gwiaździstego, włącznie z malowanymi zwornikami. Nad prezbiterium również rozpięto sklepienie, być może pierwotnie o formie gwiaździstej. Cechą charakterystyczną prezbiterium były liczne wnęki ścienne w każdej ścianie, w tym dwie z ozdobnymi trójkątnymi wimpergami.
Posadzka kościoła utworzona była z płaskich, z grubsza opracowanych wapieni, ułożonych pionowo w rożnych kierunkach. Starano się trzymać ułożenia w osiach wschód – zachód lub północ – południe, ale nie we wszystkich miejscach korpusu konsekwentnie. Przypuszczalnie kamienie wykorzystane do utworzenia posadzki były materiałem odpadkowym, uznanym za zbyt mały do budowy ścian obwodowych. Ich forma oraz ułożenie wyróżniały się słabszą jakością na tle ogólnie dobrej murarki i rozplanowania kościoła, co wskazywałoby na ukończenie podłogi przez miejscową ludność już po odejściu warsztatu budowlanego, a nawet na podział tych prac pomiędzy różne grupy, z których jedne bardziej się przykładały do doboru materiału i jego ułożenia, a inne mniej.
Stan obecny
Kościół zachował średniowieczne mury obwodowe wszystkich pierwotnych elementów, zawaleniu uległa jedynie zachodnia część górnej partii wieży, przez co ma ona dziś nietypowy wygląd. Unikalnym zabytkiem na terenie Estonii jest odkryta w XXI wieku XV-wieczna posadzka kościoła, element który albo nie był w wiejskich kościołach w średniowieczu wykonywany z materiałów trwałych, albo usuwano go w trakcie nowożytnych przekształceń, gdy zakładano groby lub budowano krypty. W Rasti średniowieczną posadzkę przykryto w XVII wieku drewnianą podłogą i ławami, dzięki którym ocalała ona w dobrym stanie do czasów współczesnych. Ponadto ciekawym elementem jest sklepienie korpusu z iluzoryczną siecią namalowanych żeber oraz liczne wnęki ścienne w prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kadakas V., Kilumets J., Kiudsoo M., Tooming K., Archaeological studies in Risti church and churchyard, „Archeological fieldwork in Estonia 2011”, Tallinn 2012.