Historia
Zamek Weißenstein (pol. Biały Kamień) według kronikarza Hermanna von Wartberge zaczęto wznosić w 1265 roku, z inicjatywy krzyżackiego mistrza krajowego Inflant, Konrad von Mandern. Początkowo Weißenstein służył za siedzibę wójtostwa Jerwen (est. Järva), znajdującą się na skrzyżowaniu ważnych dróg lokalnych, łączących południowe regiony Inflant z Rewlem na północy. Dlatego też wokół warowni szybko zaczęła rozwijać się osada, która w 1291 roku otrzymała prawa miejskie. Rozkwit militarny i gospodarczy ośrodka zaowocował na początku XIV wieku podniesieniem zamku do rangi komturii i jego rozbudową, kontynuowaną w XV stuleciu. Pierwszym poświadczonym źródłowo komturem był urzędujący w latach 1314-1316 Raimar Hahn.
Zamek Weißenstein odegrał istotną rolę w czasie estońskiego powstania w noc św. Jerzego z 1343 roku. Odbywały się w nim negocjacje między czterema przywódcami buntu a zakonem, w czasie których Krzyżacy odrzucili propozycję złożenia hołdu lennego na estońskich warunkach, a następnie podstępnie zamordowali powstańczych przywódców. Po stłumieniu powstania północne Inflanty dostały się pod panowanie krzyżackie, zaś zamek utracił graniczne położenie wraz ze znaczeniem militarnym. Zachował jednak istotną rolę gospodarczą i polityczną, jego komturowie byli bowiem jednymi z pięciu najwyższych urzędników zakonu, którzy zasiadali w nieformalnej radzie doradzającej mistrzowi krajowemu Inflant. W XV wieku zamek był jednym z sześciu krzyżackich ośrodków, posiadających wciąż wymaganą przez regułę liczbę 12 członków konwentu.
W 1560 roku Weißenstein był jednym z nielicznych zamków, które oparły się najazdowi wojsk Iwana Groźnego. Musiały one odstąpić po trzytygodniowym oblężeniu. Dwa lata później warownia jednak dostała się w ręce Szwedów, którzy nie potrafili ponownie jej obronić w 1573 roku. Zamek został zdobyty przez wojska moskiewskie pod osobistym dowództwem Iwana Groźnego. Cztery lata później armia szwedzka odbiła Weißenstein, a następnie zmodernizowała w latach osiemdziesiątych XVI wieku jego fortyfikacje. Nie wystarczyły one jednak, by zapobiec zajęciu Paide w 1602 roku przez wojska polskie pod dowództwem hetmana Jana Zamoyskiego, który na przedpolach miasta pokonał przeważającego liczebnie wroga. Panowanie polskie nie trwało długo i po sześciu latach zamek wrócił w ręce Szwecji. Częściowo zniszczony wkrótce utracił znaczenie i zaczął popadać w ruinę. Tragiczny los spotkał główną wieżę zamkową, którą w 1941 roku wysadziły w powietrze wojska sowieckie. Została ona odbudowana w latach 1990-1993, po odzyskaniu przez Estonię niepodległości.
Architektura
Weißenstein zbudowany został po zachodniej stronie rzeki Parnawy (est. Pärnu), a zrazem po północno – wschodniej stronie osady, rozwiniętej następnie w średniowieczne miasto. Składał się z zamku górnego na rzucie zbliżonym do kwadratu oraz osłaniającego go od południa i zachodu ufortyfikowanego przedzamcza. Wjazd na teren zamku zapewniała brama o formie czworobocznej w planie wieży z przejazdem w przyziemiu, usytuowana po stronie zachodniej, tuż przed szeroką fosą. Kolejna brama znajdowała się po stronie północno – wschodniej, gdzie flankowana była czworoboczną wieżą, za którą podłużny korytarz bramny prowadził do północnej części podzamcza. Pomocnicza i gospodarcza zabudowa zamku przystawiona była do kurtyn muru obronnego. Obronę zapewniała czworoboczna wieża w narożniku południowo – wschodnim. Kolejna wieża znajdować się mogła w narożniku południowo – zachodnim dziedzińca podzamacza.
Zamek górny prawdopodobnie nie osiągnął formy typowego, regularnego krzyżackiego założenia konwentualnego. Składał się jedynie z dwóch skrzydeł: szerszego północnego i węższego wschodniego, podczas gdy z pozostałych stron dziedziniec zamykały proste kurtyny muru obronnego. Na południowym – zachodzie kurtyny te łączyły się z masywną wieżą główną na rzucie ośmioboku, dominującą nad dziedzińcem podzamcza i bramą zachodnią. W skrzydle północnym zamku górnego na piętrze znajdować się mogła kaplica, z prezbiterium zorientowanym ku wschodowi. W skrzydle wschodnim znajdować się mógł na piętrze refektarz, być może połączony gankiem w kurtynie muru z wieżą przy bramie północno – wschodniej, która mogłaby pełnić też rolę danskeru. Przyziemie skrzydeł zamku górnego zapewne mieściło pomieszczenia gospodarcze.
Wieża główna był wysoka na około 30 metrów, o murach grubości około 2,4 metra, z sześcioma głównymi kondygnacjami i poziomem bojowym ukrytym za blankowanym przedpiersiem. Trzy z kondygnacji, mianowicie pierwsza (przyziemie), druga i czwarta, przykryte były sklepieniami kolebkowymi, trzy kolejne natomiast płaskimi drewnianymi stropami. Najniższa z kondygnacji, wysoka i częściowo zagłębiona w ziemi, mogła pełnić rolę lochu więziennego. Dostęp do niej prowadził jedynie poprzez właz w sklepieniu z poziomu pierwszego piętra, skąd w razie konieczności można było sprawdzić dolną komorę przez mały otwór, bez konieczności podnoszenia ciężkiego rygla. Na poziomie pierwszego piętra znajdowało się także pierwotne wejście do wieży, połączone albo z kurtyną muru obronnego albo dostępne poprzez zewnętrzne drewniane schody lub drabinę.
Stan obecny
Obecnie w Paide zobaczyć można ruiny części zamku górnego i podzamcza. Lepszym stanem zachowania wyróżniają się pozostałości po zespole bramy zachodniej wraz z poprzedzającą go fosą oraz północno – wschodnia wieża przybramna. Nad całością dominuje wieża główna wraz z fragmentem muru obronnego, zrekonstruowana w latach 90-tych XX wieku po zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Mieści ona niewielkie muzeum poświęcone historii zamku i miasta.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.