Historia
Kościół św. Wawrzyńca w Nõo zbudowany został pośrodku trzeciej ćwierci XIII wieku. Wpierw wzniesione zostało podsklepione prezbiterium oraz mury korpusu nawowego, a po kilku latach sklepienie korpusu. Po raz pierwszy kościół wzmiankowany był w źródłach pisanych w 1319 roku. Dokument z 1432 roku wskazuje, iż należał on wówczas do kapituły katedry w Tartu.
W XVI stuleciu, w okresie katolickich wpływów z Polski, kościół był ośrodkiem pielgrzymkowym. W XVII wieku prawdopodobnie został uszkodzony w trakcie wojen polsko – szwedzkich i był remontowany najpóźniej przed 1683 rokiem. W 1817 roku dobudowana została drewniana wieżyczka nad nawą, a około 1870 poszerzone zostały okna korpusu nawowego. W ostatniej ćwierci XIX stulecia wymieniono prawie całe wyposażenie świątyni. Przez cały XX wiek były naprawiane konstrukcje dachów, ostatni raz w latach 90-tych. W 1936 roku przeprowadzono gruntowny remont wnętrz.
Architektura
Kościół uzyskał okazałą formę jak na wiejską budowlę sakralną, bowiem został wzniesiony jako trójnawowa hala o prostokątnym korpusie i nieco węższym oraz niższym, kwadratowym w planie prezbiterium po stronie wschodniej. Od strony zewnętrznej elewacje kościoła pozostawiono gładkie, pozbawione przypór. Grube mury obwodowe przebito wysokimi, ostrołucznymi oknami, wąskimi w nawach, w prezbiterium nieco szerszymi, oprofilowanymi uskokami, wszystkimi o obustronnych rozglifieniach. Wejście do kościoła wiodło od południa, przez portal osadzony w środkowym przęśle, oraz od zachodu, przez uskokowy, ostrołukowy portal na osi nawy głównej.
W grubości muru północno – zachodniego narożnika korpusu osadzone zostały schody wiodące na poddasze. Ich nietypowe usytuowanie skłaniało do przypuszczeń, że kościół pełnił funkcje obronne, a trudno dostępne pomieszczenie na poddaszu, nad sklepieniami, było rodzajem schronienia. Bardziej jednak prawdopodobne, iż było to jedynie zwykłe dojście umożliwiające prowadzenie kontroli i napraw więźby dachowej oraz sklepień, zwłaszcza, że nie było zabezpieczone żadnym ryglem lub inną blokadą utrudniającą wejście potencjalnym napastnikom. Wątpliwe również, by bezpieczne było miejsce otoczone drewnianą, łatwą do podpalenia z zewnątrz więźbą dachową. Na funkcję obronną wskazywałoby jedynie osadzenie wejścia na znacznej wysokości 3,5 metra ponad posadzką, ale mogło to wynikać z braku miejsca i konieczności uniknięcia kolidowania schodów z oknem.
Ciekawym rozwiązaniem było założenie nad prezbiterium sklepienia w formie kopuły, na którą nałożono dekoracyjne, ceglane żebra, co sugerowałoby wpływy z Nadrenii i Westfalii. Podobną formę przesklepienia zastosowano też nad nawą główną korpusu, natomiast nawy boczne przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Sklepienie oraz ściany prezbiterium, a także sklepienie w nawie głównej w średniowieczu pokryte było polichromatycznymi i monochromatycznymi malowidłami architektonicznymi. Korpus na nawy podzieliły filary na planie krzyża równoramiennego, z gzymsami impostowymi podtrzymującymi ostrołukowe, profilowane arkady międzynawowe.
Stan obecny
Kościół w Nõo jest dziś jednym z najważniejszych średniowiecznych, wiejskich zabytków sakralnych w południowej Estonii, a zarazem jedynym w regionie, który prawie całkowicie zachował swoją XIII-wieczną formę. Przetrwały pierwotne sklepienia prezbiterium i korpusu (w nawach bocznych uszkodzone w nieznanym okresie i następnie odnawiane), średniowieczne są również dwa portale kościoła, ale portal południowy został przebudowany w późnym średniowieczu i odnowiony pod koniec XIX wieku. Okna korpusu zostały poszerzone w XIX wieku, natomiast oryginalną formę mają okna prezbiterium. Dodatkiem nowożytnym jest wieża na kalenicy dachu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Eesti keskaegne kirik redupaigana?, „Õpetatud Eesti Seltsi Aastaraamat”, 2013/1, Tartu 2014.
Randla A., Nõo kiriku siseviimistlus. Uuringu aruanne, Tallinn 2014.
Valk H., On the Origins of Churches and Churchyards of Southern Estonia: The Evidence of Early Grave Finds, „Baltic Journal of Art History”, vol. 13 (2017).