Historia
Kościół św. Wawrzyńca w Nõo zbudowany został pośrodku trzeciej ćwierci XIII wieku. Wpierw wzniesione zostało podsklepione prezbiterium oraz mury korpusu nawowego, a po kilku latach sklepienie korpusu. Po raz pierwszy kościół wzmiankowany był w źródłach pisanych w 1319 roku. Dokument z 1432 roku wskazuje, iż należał on wówczas do kapituły katedry w Tartu.
W XVI stuleciu, w okresie katolickich wpływów z Polski, kościół był ośrodkiem pielgrzymkowym. W XVII wieku prawdopodobnie został uszkodzony w trakcie wojen polsko – szwedzkich i był remontowany najpóźniej przed 1683 rokiem. W 1817 roku dobudowana została drewniana wieżyczka nad nawą, a około 1870 poszerzone zostały okna korpusu nawowego. W ostatniej ćwierci XIX stulecia wymieniono prawie całe wyposażenie świątyni. Przez cały XX wiek były naprawiane konstrukcje dachów, ostatni raz w latach 90-tych. W 1936 roku przeprowadzono gruntowny remont wnętrz.
Architektura
Kościół uzyskał okazałą formę jak na wiejską budowlę sakralną, bowiem został wzniesiony jako trójnawowa hala o prostokątnym korpusie i nieco węższym oraz niższym, kwadratowym w planie prezbiterium po stronie wschodniej. Od strony zewnętrznej elewacje kościoła pozostawiono gładkie, pozbawione przypór. Grube mury obwodowe przebito wysokimi, ostrołucznymi oknami, wąskimi w nawach, w prezbiterium nieco szerszymi, oprofilowanymi uskokami, wszystkimi o obustronnych rozglifieniach. Wejście do kościoła wiodło od południa, przez portal osadzony w środkowym przęśle, oraz od zachodu, przez uskokowy, ostrołukowy portal na osi nawy głównej.
W grubości muru północno – zachodniego narożnika korpusu osadzone zostały schody wiodące na poddasze. Ich nietypowe usytuowanie skłaniało do przypuszczeń, że kościół pełnił funkcje obronne, a trudno dostępne pomieszczenie na poddaszu, nad sklepieniami, było rodzajem schronienia. Bardziej jednak prawdopodobne, iż było to jedynie zwykłe dojście umożliwiające prowadzenie kontroli i napraw więźby dachowej oraz sklepień, zwłaszcza, że nie było zabezpieczone żadnym ryglem lub inną blokadą utrudniającą wejście potencjalnym napastnikom. Wątpliwe również, by bezpieczne było miejsce otoczone drewnianą, łatwą do podpalenia z zewnątrz więźbą dachową. Na funkcję obronną wskazywałoby jedynie osadzenie wejścia na znacznej wysokości 3,5 metra ponad posadzką, ale mogło to wynikać z braku miejsca i chęci uniknięcia kolidowania schodów z oknem.
Ciekawym rozwiązaniem było założenie nad prezbiterium sklepienia w formie kopuły, na którą nałożono dekoracyjne, ceglane żebra, co sugerowałoby wpływy z Nadrenii i Westfalii. Podobną formę przesklepienia zastosowano też nad nawą główną korpusu, natomiast nawy boczne przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Sklepienie oraz ściany prezbiterium, a także sklepienie w nawie głównej w średniowieczu pokryte było polichromatycznymi i monochromatycznymi malowidłami architektonicznymi. Korpus na nawy podzieliły filary na planie krzyża równoramiennego, z gzymsami impostowymi podtrzymującymi ostrołukowe, profilowane arkady międzynawowe.
Stan obecny
Kościół w Nõo jest dziś jednym z najważniejszych średniowiecznych, wiejskich zabytków sakralnych w południowej Estonii, a zarazem jedynym w regionie, który prawie całkowicie zachował swoją XIII-wieczną formę. Przetrwały pierwotne sklepienia prezbiterium i korpusu (w nawach bocznych uszkodzone w nieznanym okresie i następnie odnawiane), średniowieczne są również dwa portale kościoła, ale portal południowy został przebudowany w późnym średniowieczu i odnowiony pod koniec XIX wieku. Okna korpusu zostały poszerzone w XIX wieku, natomiast oryginalną formę mają okna prezbiterium. Dodatkiem nowożytnym jest wieża na kalenicy dachu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Eesti keskaegne kirik redupaigana?, „Õpetatud Eesti Seltsi Aastaraamat”, 2013/1, Tartu 2014.
Eesti arhitektuur 4, Tartumaa, Jõgevamaa, Valgamaa, Võrumaa, Põlvamaa, red. V.Raama, Tallinn 1993.
Randla A., Nõo kiriku siseviimistlus. Uuringu aruanne, Tallinn 2014.
Valk H., On the Origins of Churches and Churchyards of Southern Estonia: The Evidence of Early Grave Finds, „Baltic Journal of Art History”, vol. 13 (2017).