Historia
Parafia we wsi Lüganuse założona została w latach 20-tych XIII wieku. Miejscowy kościół prawdopodobnie wzniesiono na miejscu starszego grodu około połowy XIV wieku. Prawdopodobnie w pierwszej ćwierci XV wieku mistrzowie murarscy z Tallina przykryli pierwotny korpus kościoła sklepieniem i wprowadzili podział na dwie nawy, a w drugiej ćwierci XV wieku dobudowali prostokątne prezbiterium oraz wieżę. Tak uformowana budowla uległa spaleniu w trakcie wojen inflanckich z drugiej połowy XVI wieku. W jej trakcie, albo w czasie wojny szwedzko-rosyjskiej z 1657 roku, zniszczeniu uległy sklepienia kościoła. Odbudowana i zmodernizowana w okresie nowożytnym świątynia, po raz kolejny spalona została w 1941 roku, w czasie natarcia wojsk niemieckich. Miejscowa społeczność odbudowała kościół już w 1951 roku, ale wieża otrzymała nową iglicę dopiero w 1985.
Architektura
Kościół wzniesiony został na około 6-8 metrowej wysokości wzniesieniu, o plateau długości około 200 metrów i szerokości od 40 do 70 metrów. Od zachodu wzgórze ograniczała rzeka Purste, natomiast od wschodu i północy wpadająca do niej mniejsza rzeka Kohtla. Fasadę kościoła utworzono tuż przed wysokimi nadrzecznymi skarpami, stromy stok znajdował się również tuż za prezbiterium po stronie wschodniej. Na północy przestrzeń cypla wykorzystano do utworzenia cmentarza, być może założonego na miejscu grodziska. Najłagodniejsze stoki znajdowały się po południowej stronie kościoła, skąd też wiodła ścieżka ze wsi.
Początkowo kościół był bardzo prostą budowlą salową na rzucie wydłużonego prostokąta o wymiarach 27,7 x 11,6 metrów, bez wyodrębnionego zewnętrznie z bryły prezbiterium i bez żadnego aneksu. Nie posiadał jeszcze wieży, a mury nie były opięte przyporami, bowiem wnętrze przykryte było jedynie drewnianym stropem. Wzniesione z miejscowego wapienia, mury kościoła miały 0,9 metra grubości, były więc stosunkowo cienkie, jak na budowle w północnej części Inflant. Pierwotne okna kościoła na zasadzie analogii przypuszczalnie były stosunkowo wąskie, ostrołucznie zamknięte, obustronnie rozglifione. Wejście do nawy wiodło od południa.
W pierwszej ćwierci XV wieku postanowiono przykryć korpus sklepieniem, które zostało podparte dwoma środkowymi filarami, wprowadzającymi w architekturę kościoła rzadko spotykany w regionie układ dwunawowy. Częściej występujący układ trójnawowy zapewne uznano na niemożliwy ze względu na zbytnią wąskość korpusu, zaś pozostawienie pojedynczej nawy groziło problemami statycznymi. Podsklepienie kościoła w połączeniu z niezbyt grubymi murami obwodowymi wymusiło podparcie ścian od strony zewnętrznej przyporami, rozmieszczonymi po cztery od północy i południa oraz dwoma zachodnimi. Wszystkie przypory przy ścianach wzdłużnych usytuowano nieco archaicznie, prostopadle do osi kościoła (a nie pod skosem w narożnikach).
W drugiej ćwierci XV wieku po wschodniej stronie korpusu dostawione zostało węższe i niższe prezbiterium o prostym zamknięciu, długie na około 10,4 metra i szerokie na około 9,3 metra. Wraz z nim zbudowano po stronie północnej zakrystię, umieszczoną na styku z korpusem kościoła. Ponadto po zachodniej stronie na osi stanęła smukła wieża o czworobocznej podstawie i kolistej formie powyżej pierwszego piętra (podział taki miał analogie jedynie we wsi Risti oraz w farze w Narvie).
Zarówno zakrystia jak i prezbiterium przykryte zostały sklepieniami krzyżowymi. Z korpusem prezbiterium połączono niską, ostrołuczną i pozbawioną profilowania arkadą tęczy. W ścianie południowej utworzono dwie ostrołuczne wnęki na sedilia, w ścianie wschodniej wnękę obramioną wapieniem i połączoną z otworem przebitym przez cały mur. Jako, że otwór od strony zewnętrznej znajdował się na wysokości około 2 metrów, po zewnętrznej stronie kościoła utworzono fundament pod schodki, za pomocą których przez otwór trędowaci lub inne osoby niepożądane w kościele podczas mszy mogły odbierać komunię.
Stan obecny
Kościół zachował do czasów współczesnych średniowieczne mury obwodowe korpusu, prezbiterium i zakrystii. Zniszczony został podział na dwie nawy wraz z ich sklepieniami z drugiego etapu budowy, a w związku z tym usunięto większość gotyckich przypór, za wyjątkiem dwóch zachodnich. Spośród detali architektonicznych przetrwał portal zakrystii, wnęka pod sedilia w prezbiterium oraz tzw. otwór trędowatych, do którego prowadziły unikalne, nie zachowane schody (w trakcie badań archeologicznych odkryto pozostały po nich fundament). Wszystkie otwory okienne oraz portal wejściowy zostały przekształcone.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jonuks T., Kadakas V., Archaeological studies in the church and churchyard of Lüganuse, „Archeological fieldwork in Estonia 2013”, Tallinn 2014.