Historia
Kościół św. Michała w Jõhvi po raz pierwszy pojawił się w źródłach pisanych w 1367 roku, w związku z najazdem na północne Inflanty wojsk Nowogrodu Wielkiego. Musiał więc zostać zbudowany wcześniej, prawdopodobnie w połowie XIV wieku. Ze względu na położenie w pobliżu granicy, był bardzo narażony na zniszczenia spowodowane konfliktami zbrojnymi. Pomiędzy Narwą a Jõhvi było niewiele gruntów ornych i ludzkich siedlisk, dlatego gdy w pobliżu osady przez rzekę przeprawiały się najeźdźcze wojska, kościół św. Michała był pierwszym miejscem wartym uwagi. Z tego też powodu w średniowieczu kościół uzyskał cechy obronne.
W 1426 roku cystersi sprzedali swoją ziemię w parafii Jõhvi inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego, który od tego momentu posiadał patronat nad kościołem. Pod koniec XV wieku lub na początku XVI stulecia został on przebudowany. Dostawiona została wówczas wieża, wnętrze być może przesklepiono, a całość ponownie ufortyfikowano. Z tego powodu w trakcie wojny inflanckiej, w pierwszych dniach 1558 roku, w kościele schronić się mieli mieszkańcy z okolicznych osad i przy udziale bliżej nieznanych czterech Niemców tak skutecznie bronić, że przetrwali szturm trzystuosobowego oddziału żołdaków cara Iwana Groźnego. Kiedy jednak najeźdźcy po około miesiącu powrócili z posiłkami i cięższym uzbrojeniem, a Niemców nie było już w Jõhvi, kościół został zdobyty. Według tradycji zginąć w nim miało ponad stu chłopów wraz z rodzinami.
W późnym okresie nowożytnym kościół niszczony był podczas wojny szwedzko-rosyjskiej w 1657 roku oraz podczas wielkiej wojny północnej w 1703 roku. W 1728 roku został odbudowany, a w 1748 roku otrzymał barokowe zwieńczenie wieży, zastąpione w 1875 roku neogotyckim. Ostatnie zniszczenia wojenne dotknęły zabytkową już budowlę w 1941 roku. Przez dość długi czas kościół pozostawał później w ruinie, gdyż odbudowę przeprowadzono dopiero w 1984 roku.
Architektura
Kościół wzniesiono jako wyjątkowo dużą budowlę salową, o wymiarach wewnętrznych 35,1 x 13,8 metra, wzniesioną na planie prostokąta bez wyodrębnionego prezbiterium. Jako, iż w średniowieczu pełnił funkcje obronne, posiadał niewielkie, wąskie okna i otoczony był ziemnym wałem z częstokołem. Przypuszczalnie już w XIV wieku posiadał hurdycje, czy też drewniane ganki obronne obiegające zewnętrzne elewacje kościoła, a nad sklepieniami urządzono miejsce, gdzie ewentualnie mogła się schronić miejscowa ludność. Na przełomie XIV i XV wieku od strony zachodniej dobudowano częściowo wtopioną w korpus wieżę o funkcji obronno-obserwacyjnej.
Elewacje zewnętrzne kościoła pozostawiono gładkie, rozdzielone jedynie lancetowatymi oknami. Mury kościoła nie zostały wsparte od zewnątrz przyporami, ale w rzadko spotykany na terenie Estonii sposób masywne szkarpy zostały wciągnięte do wnętrza budowli, gdzie oparte zostało na nich sklepienie tworzące pomiędzy przęsłami okazałe, szerokie na około 2 metry ostrołukowe arkady. Być może sklepienie powstało dopiero w ramach odbudowy z końca XVI wieku, bowiem jedynie dwie narożne przypory zachodnie zostały wzniesione wraz z murami obwodowymi korpusu, a pozostałe wstawiono wtórnie (przypuszczalnie dwie masywne przypory znajdowały się także we wschodniej części korpusu, lecz w chwili budowy sklepienia zostały zastąpione smuklejszymi).
Na zachodnich przyporach nietypowo opierał się szczyt korpusu, który sam stał się tylną ścianą dostawionej w XV wieku wieży. Przed ścianą szczytową utworzony był mur przedpiersia, a przestrzeń pomiędzy nimi podzielono na dwa niewielkie pomieszczenia połączone otworem drzwiowym. Zarówno przez mur szczytowy, jak i przez ścianę przedpiersia przepruto otwory w których osadzone były belki podpierające zewnętrzny ganek hurdycji. Ściana szczytowa mogła pełnić rolę przeciwogniowej zapory. Gdyby spłonął dach nad nawą, teoretycznie mogłyby ocaleć małe pomieszczenia na zachód od szczytu. Podobnie spalenie ganku hurdycji nie musiało automatycznie oznaczać pożaru głównej części kościoła. Jeśliby napastnicy zdobyli nawę (bez poddasza), to obrońcy mogliby teoretycznie w dalszym ciągu kontynuować opór na galerii i w pomieszczeniach na zachód od szczytu. Same pomieszczenia mogły służyć do przechowywania amunicji, broni krótkiej i prochu. Jako izolowane od reszty konstrukcji nadawałyby się bardzo dobrze do tej roli, zwłaszcza że powstały jeszcze przed budową wieży, przy czym wieża nie została zbudowana po całkowitej rozbiórce hurdycji, lecz została w jakiś sposób wkomponowana w jej system obronny. Co znamienne, na trzeciej kondygnacji wieży nie utworzono okien ani otworów strzeleckich, w odróżnieniu od wszystkich pozostałych kondygnacji. Prawdopodobnie w ten sposób celowo odizolowano ją od hurdycji, czy to w celach obronnych, czy też po prostu ze względu na bezpieczeństwo przeciwpożarowe. Bardzo możliwe, iż podobny układ szczytu i przedpiersia funkcjonował też symetrycznie po wschodniej stronie korpusu kościoła.
Wewnątrz kościoła pod ołtarzem znajdowały się dwa pomieszczenia piwniczne o funkcji krypty i kaplicy, pierwotnie przykryte stropem, następnie podsklepione. Prowadziły do nich dwa przejścia z części prezbiterialnej kościoła. Rozwiązanie to, wywodzące się jeszcze z tradycji romańskiej, było dość nietypowe i rzadkie na terenie Estonii. Za sprawą krypty posadzka prezbiterium kościoła była wywyższona w stosunku do nawy o około 1 metr. W jego południowo – wschodniej części w grubości muru znajdowały się schody wiodące na poddasze. Drugie schody ukryto w murze w południowo – zachodniej części nawy.
Stan obecny
Kościół jest dziś jedną z największych zachowanych w Estonii gotyckich świątyń salowych, a co więcej jest jedyną w której potwierdzono funkcjonowanie średniowiecznego ganku hurdycji, wraz z unikalnym system cofniętego szczytu tworzącego miejsce na przedpiersie i dwa małe pomieszczenia. Obecnie zabytek przystosowany jest do zwiedzania; działa w nim muzeum, umieszczone w dwóch podziemnych pomieszczeniach, prezentujące znaleziska archeologiczne m.in. najstarsze w Estonii elementy metalowe z grobowców w Jäbara. W kościele odbywają się także koncerty ze względu na jego znakomitą akustykę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose J., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Kadakas V., Jõhvi church – a peculiar fortification seized in the Livonian War near Narva, „Castella Maris Baltici 8”, Riga 2007.