Historia
Murowana siedziba mieszkalna rodziny Paiküll prawdopodobnie zbudowana została w Järve (niem. Türpsal) na początku XVI wieku, choć miejscowy folwark wzmiankowany był w źródłach pisanych już w 1497 roku jako własność rodziny rodu von Lode. Wraz z wieżą mieszkalną Etz stanowiła jedną z najbardziej wysuniętych na wschód obronnych rezydencji rycerskich, stanowiąc ochronę ważnego szlaku handlowego i komunikacyjnego z Rusią. Z racji położenia, Türpsal zapewne zostało spalone już w pierwszych latach wojen inflanckich z drugiej połowy XVI wieku. Kolejne zniszczenia i prawdopodobnie porzucenie funkcji mieszkalnej budowli nastąpić mogło w czasie wielkiej wojny północnej z początku XVIII stulecia.
Architektura
Wieża mieszkalna zbudowana została na terenie pozbawionym większych różnic wysokości, na planie prostokąta o długości 17,5 metrów i szerokości 12 metrów. Była to budowla sporych rozmiarów, utworzona z masywnych murów obwodowych o grubości od 1,7 do około 2 metrów, wzniesionych z płaskich płyt łamanego wapienia, bez wzmacniających narożniki ciosów. Budynek prawdopodobnie posiadał trzy kondygnacje, z których dwie pierwsze, a być może również i trzecia, posiadały identyczny układ. Zwieńczeniem wieży przypuszczalnie był dwuspadowy dach szczytowy, pod którym być może funkcjonowało jeszcze poddasze o funkcji obronnej. Po północnej stronie wieży pierwotnie znajdował się dziedziniec z drewnianą zabudową gospodarczą.
Parter wieży podzielony był na wąskie, prostokątne pomieszczenie w części zachodniej oraz większe pomieszczenie na rzucie zbliżonym do kwadratu, wypełniające środkową i wschodnią część przyziemia. Obie komory ze względu na słabe oświetlenie zapewne pełniły funkcje magazynów i spiżarni. Dostęp promieni słonecznych i powietrza zapewniały od południa i wschodu szczelinowe otwory, w komorze wschodniej osadzone we wnękach. Komora wschodnia oprócz szczelin wyposażona była dodatkowo od północy w portal wejściowy. Komunikację z piętrem zapewniały schody utworzone w grubości muru poprzecznego, posiadającego grubość zbliżoną do masywnych murów obwodowych. Połączenie między dwoma komorami zapewniały dwa arkadowe przejścia.
Pierwsze piętro wieży również dzieliło się na wąskie pomieszczenie zachodnie i kwadratową sień wschodnią, przy czym ta druga dostępna była z zewnątrz, po drewnianych schodach lub drabinie. Sala wschodnia ogrzewana była umieszczonym na poziomie przyziemia piecem typu hypocaustum, z którego gorące powietrze przesyłano kanałami w grubości muru do otworów na piętrze. Wschodnią komnatę oświetlały trzy czworoboczne okna dwudzielne, posiadała też jeden otwór wentylacyjny oraz dostęp do latryny. Bogate wyposażenie wieńczyło jednoprzęsłowe sklepienie krzyżowe. Sala zapewne pełniła rolę auli, głównego pomieszczenia reprezentacyjnego wieży. Sala zachodnia była natomiast bardziej prywatnym pomieszczeniem mieszkalnym, przykrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowym i doświetlanym dwoma oknami. Wyposażeniem mniejszego pomieszczenia było kilka półek i szerokich wnęk ściennych.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się dwie z trzech pierwotnych kondygnacji wieży, nad którymi znajduje się obecnie współczesny dach oparty na drewnianych szczytach. Większość otworów okiennych i drzwiowych została przekształcona lub pozbawiona ościeży. Wewnątrz zachował się pierwotny układ oraz sklepienia. W pobliżu wieży dojrzeć można ruiny innych zabudowań, przypuszczalnie pochodzących już z okresu nowożytnego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.