Historia
Murowany kościół Najświętszej Marii Panny w Helme zbudowany został około połowy XIV wieku. Po raz pierwszy odnotowano go w źródłach pisanych w 1387 roku. Budynek ucierpiał w trakcie licznych wojen z XVI i XVII wieku, kiedy to utracił sklepienia. Wyremontowany w czasach szwedzkich drugiej połowy XVII wieku, ponownie uległ zniszczeniu w 1702 roku w trakcie wielkiej wojny północnej. Po jej zakończeniu został odbudowany i powiększony o drewnianą wieżę, ale pechową budowlę raz jeszcze spalono w 1944 roku.
Architektura
Kościół składał się z trójnawowego, prostokątnego w planie korpusu oraz kwadratowego prezbiterium po stronie wschodniej, posiadał więc układ stosunkowo popularny dla gotyckich wiejskich budowli sakralnych na terenie północnych Inflant. W średniowieczu była to budowla bez żadnego murowanego aneksu, bezwieżowa, o ile na kalenicy dachu nie nadbudowano drewnianej wieżyczki. Całość wzniesiono z kamienia eratycznego oraz cegły, przy czym tą ostatnią wykorzystywano głównie w górnych partiach (szczyty korpusu i prezbiterium), a także przy detalach architektonicznych i jako wypełnienie przestrzeni między kamieniami.
Średniowieczne elewacje kościoła od strony zewnętrznej były gładkie, pozbawione przypór pomimo założenia w środku sklepień. Charakteryzowały się surowością, pozbawieniem dekoracyjnych elementów w postaci fryzów lub blend. Mury przepruto wysokimi, ostrołucznie zamkniętymi oknami o uskokowych ościeżach. Po jednym otworze umieszczono w każdej ze ścian prezbiterium, trzy oświetlały korpus od północy, dwa od południa, jedno rozdzieliło na osi fasadę zachodnią. Okna prezbiterium wyróżniono osadzeniem od wewnątrz w przestronnych wnękach, w których oprócz zwykłych cegieł wykorzystano też kształtki. Główny ostrołuczny otwór wejściowy umieszczono od zachodu. Boczne wejście zlokalizowano w południowej ścianie korpusu, przez co tamtejsza elewacja miała o jedno okno mniej.
Wewnątrz korpusu nawowego ściany artykułowano lizenami, na których opierało się sklepienie trzech naw. Jego podporę zapewne stanowiły też środkowe filary, zapewne cztery, rozstawione symetrycznie pośrodku, podobnie jak w zbliżonym formą, nieco większym kościele św. Wawrzyńca w Nõo. Prawdopodbnie podsklepione było też jednoprzęsłowe prezbiterium. W grubości muru północno – zachodniego narożnika korpusu ukryto schody wiodące na poddasze nad sklepieniem. Ponadto w grubości narożnika południowo – zachodniego osadzono niewielką komorę o nieznanym przeznaczeniu.
Stan obecny
Kościół jest dziś niezadaszoną ruiną o zachowanych w całości murach obwodowych, z uszkodzonym, przetrwałym jedynie w połowie szczytem zachodnim. Okna w prezbiterium zostały częściowo zamurowane, południowe zapewne z powodu dostawienia nowożytnej zakrystii, dziś już niewidocznej. Zachowały się oba portale wejściowe, lizeny na ścianach korpusu oraz co najmniej jeden prosty wspornik sklepienny. Wstęp na teren zabytku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Eesti arhitektuur 4, Tartumaa, Jõgevamaa, Valgamaa, Võrumaa, Põlvamaa, red. V.Raama, Tallinn 1993.