Historia
Pierwszy kościół w Haljala (niem. Halljall) powstał w latach 20-tych XIII wieku, w strategicznie ważnym miejscu, na skrzyżowaniu dróg z Tallina do Narwy i z Rakvere na północne wybrzeże, a także do Toolse, średniowiecznego portu prowincji. Prawdopodobnie z racji znaczenia miejsca, była to już wówczas budowla murowana. Po raz pierwszy kościół odnotowany został w źródłach pisanych w 1241 roku, gdy wspomniano o nim w duńskim rejestrze.
W okresie późnego średniowiecza pierwotna budowla sakralna zapewne przestała wystarczać ludności powiększającej się osady, w związku z czym w drugiej ćwierci XV wieku przystąpiono do budowy nowego kościoła, większego i o grubszych murach obwodowych. Wzniesienie późnogotyckiej świątyni nastąpiło w trzech fazach, przy czym starsza budowla została całkowicie rozebrana i żadnej z jej części nie wykorzystano w nowej konstrukcji, poza ewentualnie samym rozbiórkowym materiałem budowlanym. Wpierw w latach 1430-1440 zbudowano prezbiterium z zakrystią, w trzeciej ćwierci stulecia przy udziale strzechy budowlanej z Tallina dobudowano korpus nawowy, natomiast pod koniec XV wieku ufundowano wieżę. W 1485 roku w źródłach pisanych odnotowano fundację w kościele kaplicy św. Krzyża.
Pod koniec średniowiecza kościół mógł pełnić funkcję obronną i miała w nim być składowana broń. W 1558 roku przypuszczalnie został uszkodzony w czasie wojny inflanckiej, gdy wojska rosyjskie spustoszyły całą prowincję, choć zniszczeń nie odnotowano w żadnym źródle pisanym. Z pewnością został spalony przez Rosjan w 1703 roku, w trakcie wielkiej wojny północnej. Ostatni pożar dotknął świątynię w 1831 roku. Odbudowę uszkodzonej wieży i dachów przeprowadzono w 1865 roku.
Architektura
Kościół św. Maurycego w XV wieku uzyskał formę budowli halowej, trójnawowej i trójprzęsłowej, orientowanej względem stron świata. Składał się z prostokątnego w planie korpusu nawowego oraz z niższego prezbiterium na rzucie zbliżonym do kwadratu, a więc zamkniętego na wschodzie prostą ścianą. Od północy z prezbiterium sąsiadowała niewielka, krótsza zakrystia, natomiast do korpusu od zachodu dobudowano na osi wieżę o czworobocznej podstawie, na poziomie szczytu korpusu przechodzącą do formy ośmiobocznej. Wieża otrzymała jak na wiejskie estońskie kościoły parafialne masywną bryłę i sporą wysokość sięgającą aż 34 metrów.
Elewacje kościoła od strony zewnętrznej pozostawiono proste i gładkie, pozbawione przypór, przeprute jedynie ostrołucznymi, wysokimi, obustronnie rozglifionymi oknami i otworami wejściowymi. Jeden portal umieszczono wtórnie w ścianie nawy południowej, podczas gdy pierwotnie wejście wiodło jedynie od zachodu. Przejście z wieży do nawy głównej zaopatrzono w rygiel, który po zasunięciu do otworu w murze mógł blokować drzwi. Kolejny portal wejściowy umieszczono nietypowo w południowej ścianie wieży, być może w celu uniknięcia możliwości prowadzenia ostrzału na przestrzał przez dwoje drzwi (przez portal zachodni nawy i portal w wieży). Wejście to uzyskało uskokowe, profilowane obramienie, z ostrołuczną archiwoltą flankowaną przez dwa panele herbowe miejscowych rodów. Piętra wieży skomunikowano za pomocą spiralnej klatki schodowej w grubości muru, dostępnej z wnętrza korpusu. Na dwóch kondygnacjach wieży umieszczono kominki, być może przeznaczone dla czuwających na samej górze strażników.
Wewnątrz korpusu cztery ośmioboczne w przekroju filary podzieliły przestrzeń na trzy nawy. Pomimo braku przypór wszystkie przęsła przykryto sklepieniami krzyżowymi, na co pozwoliły wyjątkowo masywne mury obwodowe. Wewnętrzne elewacje wzdłuż ścian wzdłużnych urozmaicono w przyziemiu rzędami płytkich wnęk z odcinkowymi zamknięciami, sześcioma od północy i sześcioma od południa. Trzy wnęki obu ścian wyposażono w rozmieszczone asymetrycznie wąskie otwory, interpretowane jako unikalny system strzelnic, przeznaczonych do używania lekkiej broni palnej. Wnękę o charakterze półki ściennej osadzono też we wschodniej ścianie nawy północnej.
Prezbiterium oddzielone zostało od nawy głównej wąską arkadą tęczy o ostrołucznym zamknięciu. Nie utworzono na niej profilowania, ani żadnych innych zdobień. Wnętrze prezbiterium przykryto kolebką i wyposażono w dwie wnęki ścienne w murze wschodnim, po obu stronach osiowego okna. Jedna z nich uzyskała formę prostej półki ściennej, druga natomiast udekorowana została profilowanym obramieniem oraz trójkątną wimpergą z płaskorzeźbionym trójliściem i krzyżem. W północnej ścianie umieszczono półkolisty portal do zakrystii, którą skomunikowano też korytarzem w grubości muru z portalem w nawie, osadzonym ponad posadzką. Być może pierwotnie prowadził on na galerię przegrody lektorium.
Stan obecny
Kościół jest jednym z najciekawszych zabytków spośród późnogotyckich wiejskich budowli sakralnych na terenie Estonii. Zawdzięcza to dobremu stanowi zachowania, najwyższej w regionie wieży kościelnej oraz wielu nietypowym rozwiązaniom architektonicznym (wnęki ścienne, nietypowe otwory w przyziemiu ścian korpusu, wejście w południowej ścianie wieży). Co więcej jest jedną z nielicznych w kraju wiejskich świątyń pod której posadzką odkryto relikty starszej murowanej budowli. Spośród detali architektonicznych warto zwrócić uwagę na południowy portal wieży z dwoma płaskorzeźbionymi panelami herbowymi po bokach. Być może został on wstawiony wtórnie, ale jeszcze w późnogotyckiej tradycji architektonicznej. Wewnątrz kościoła wzrok przyciągają sklepienia korpusu, wykonane bardzo niechlujnie, z wieloma nierównościami i brakiem symetrii. Możliwe, że jest to efekt nowożytnych remontów po kilkukrotnych zniszczeniach budowli.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Aaso-Zahradnikova I., Haljala kiriku tornialuse lõunapoolse portaali kaardistus ja ekspertiis kahjustuste hindamiseks, Tallinn 2019.
Kadakas V., Archaeological studies in the church of Haljala, „Archeological fieldwork in Estonia 2016”, Tallinn 2017.